Từ tâm lư tiểu xảo
Đọc truyện Trạng Việt Nam giữa khung cảnh văn hóa và xă hội
Âu Mỹ, một người đọc có chút tâm huyết với quê hương đất
nước sẽ cảm thấy cái buồn sâu kín đậm nét hơn là cái vui dễ
dăi nhất thời. "Trạng" nguyên thủy là h́nh ảnh tiêu biểu cho
giới trí thức cổ điển Việt Nam. Ông Trạng, trong tiềm thức
và ước vọng của xă hội Việt Nam vốn quư trọng học vấn, vừa
mang nhân cách yêu nước nồng nàn của giới sĩ phu; vừa có tri
thức rộng răi và tinh thần đại chúng của người kẻ sĩ. Thế
nhưng, dưới mắt quần chúng, những ông Trạng, ông Nghè chính
thống có tên, có bài vị được thờ trong văn miếu đă trở thành
xa xôi như những đốm sáng xa vời của quá khứ. Những ông "Trạng"
giữa cuộc đời thường trong nét nh́n tiêu biểu của giới b́nh
dân Việt Nam là những ông Trạng... Cười vô tích sự.
Những nhà trí thức dân tộc đó đă sử dụng sự thông minh và
kiến thức rộng răi của ḿnh thành những tṛ chơi rắn mắt như
những cố gắng tuyệt vọng và bâng quơ đánh vào thành lũy
cường quyền, áp bức; chọc cười thiên hạ để hóa giải những
bức xúc trong mối tương quan khập khiểng giữa những giai
tầng xă hội. Một thiện tri thức giả làm người chèo đ̣ để làm
thơ đối đáp với sứ Tàu như nhà sư Pháp Thuận thời Tiền Lê có
thể vẽ được đôi nét chấm phá về ḷng tự hào dân tộc. Một
Trạng Quỳnh nấp dưới bèo, chờ bà quư tộc đi qua, rồi trồi
lên "đá... bèo" chơi có thể tạo được tiếng cười hả hê từ
phía đại chúng b́nh dân đối với giới quư tộc phong kiến.
Nhưng sau những tràng cười là một thế giới im lặng mênh mông...
Im lặng v́ chẳng c̣n ǵ và mênh mông v́ sau tiếng cười,
những giọt nước mắt tủi cực vẫn c̣n đổ xuống!
Sự đánh giá học thuật và trí thức "dài lưng tốn vải..." xuất
phát từ vai tṛ tượng trưng phi sản xuất của giới trí thức
cổ điển. Kẻ sĩ tuy được vinh danh là "Tước hữu ngũ sĩ cư kỳ
liệt. Dân hữu tứ sĩ vi chi tiên"2 nhưng thực chất giới Nho
học Việt trong quá khứ chưa phát huy được vai tṛ ưu tú của
ḿnh trong hệï thống chức tước "phong hầu kiến địa"-- lấy
học làm quan, lấy gan làm tướng -- chứ không phải học để làm
người trong thời vua chúa. Bởi vậy, tầm nh́n của giới trí
thức rất giới hạn và bản lĩnh trí thức không có điều kiện
phát huy. Qua các triều đại, số lượng trí thức khoa bảng rất
đông, đă có câu vè về số lượng trí thức: "Một giỏ ông Đồ,
một bồ ông Cống, một đống ông Nghè, một bè Tiến Sĩ, một bị
Trạng Nguyên, một thuyền Bảng Nhăn". Nhưng được mấy người
khoa bảng làm nên chuyện nước non!
Trong lịch sử con người, khối quần chúng b́nh dân là người
đẩy cổ xe lịch sử, nhưng trí thức phải ở thế hướng đạo chỉ
đường cho cổ xe đi tới. Trí thức cổ điển Việt Nam tự biến
thành những cái kén nhỏ bé và yếu đuối ẩn ḿnh sau mớ vơng
lọng xênh xang mà vô hồn, sáo rỗng. Chưa một ai dám vượt qua
cái hào lũy chất ngất của Nho giáo. Chưa có ai dám gạt những
bóng đen cản đường sừng sững của Khổng Tử, của Mạnh Tử để
khai thông cho cổ xe tư tưởng Việt Nam do chính những tư
tưởng gia Việt Nam cầm cương chuyển bánh . Sự nhỏ bé, co cụm,
lệ thuộc của giới trí thức núp dưới bóng vương quyền để
hưởng ơn mưa móc đă tạo tiền đề cho một tâm lư tiểu xảo về
mặt học thuật và tư tưởng.
Về mặt tâm lư, ḍng tâm lư Việt được un đúc từ lịch sử dựng
nước và giữ nước gian nan. Sự chịu đựng những thăng trầm
suốt ḍng lịch sử ngh́n năm Bắc thuộc, trăm năm Tây đô hộ và
bao năm chinh chiến... đă để lại cho người Việt một lối sống
mềm dẻo, lối xử thế khôn khéo. Dân tộc nào cũng có mặt "giương"
để chiến đấu và mặt "thủ" để sinh tồn. Đấy là lối ứng xử
tinh tế, biết tiến, biết thoái và biết lách ḿnh né tránh kẻ
mạnh đúng lúc để có lợi, để yên thân, để tránh sự đương đầu
trực diện với một đối thủ mạnh hơn. Sau lũy tre xanh, c̣n có
những lớp hào lũy tinh thần như: Đất lề quê thói; phép vua
thu lệ làng; tránh voi chẳng xấu mặt nào... Những bức tường
tre đơn sơ như thế chỉ chắn được tầm mắt nḥm ngó từ bên
ngoài để cho kẻ bên trong tạm sống yên thân. Văn hoá làng xă
chắn được bước tiến của những thế lực xâm lăng, nhưng cũng
chắn luôn bước tiến của cộng đồng dân tộc. Trên quy mô đất
nước th́ tạo ra khuynh hướng bảo thủ cực đoan của chính sách
“Bế quan toả cảng” (Khép cửa ngăn sông cấm biển); trên căn
bản con người th́ khư khư với tâm lư tiểu xảo để sống c̣n.
Về mặt kinh tế và xă hội, với bản chất tự tồn đầy linh hoạt
quyền biến, trong một hoàn cảnh lịch sử khắt nghiệt, nhóm
Việt tộc đă bứt ra khỏi sức hút mănh liệt của sự đồng hóa
Trung Hoa. Chiếc nôi văn minh bộ tộc Giao Chỉ h́nh thành và
một nền văn hiến khiêm tốn của ṇi giống Việt xuất hiện ở
phương Nam. Đấy là một nền văn minh sơ khai dựa trên h́nh
thái kinh tế đơn giản nhất là săn bắt và trồng trọt. Động cơ
sản xuất là nhu cầu cuộc sống ngày lại ngày trước mắt. Thị
trường tiêu thụ là sự mua bán đổi chác trong từng cụm làng
xă nhỏ bé nên sự cạnh tranh hết sức rạch ṛi và chi li. Quan
hệ sản xuất dựa trên khả năng và sức mạnh của gia đ́nh, ḍng
họ và làng xóm.
Hoàn cảnh kinh tế và xă hội quyết định mô thức h́nh thành
tâm lư. Tâm lư phát triển tự nhiên trong những điều kiện
kinh tế và hoàn cảnh xă hội như vậy thường mang tính chất
bảo thủ riêng tư. Mỗi phương thức sản xuất riêng cho từng
gia đ́nh, bộ tộc là một bí quyết. Mỗi công thức sản xuất
thành phẩm là một bí truyền.
Một "nghề mọn riêng tay", một kỹ năng tinh xảo, một phương
tiện sản xuất mới lạ, một sản phẩm độc đáo... là gia bảo, là
kho tàng bí mật, là sinh lộ, là tương lai truyền đời riêng
cho một gia đ́nh, ḍng họ hay làng xóm. Nếu ở Âu Châu và Mỹ
Châu người ta gọi tên những ḍng họ đặt trên căn bản quyền
lực chính trị hay mạng lưới kinh doanh cùng sự giàu sang vật
chất th́ ở Việt Nam, người ta gọi tên ḍng họ, làng xă v́
tay nghề hay sản phẩm thủ công độc sáng. Yếu tính tự nhiên
của quyền lực và kinh doanh là bành trướng; ngược lại, yếu
tính của thủ công độc sáng là giữ kín, bảo thủ.
Qua những ngh́n năm, nếp sinh hoạt kinh tế, xă hội, chính
trị cổ điển mang nặng tính cất giấu, bảo thủ đă làm cho tâm
lư tiểu xảo mỗi ngày một ăn sâu và tận gốc rể của người Việt
nói chung.
Tâm lư tiểu xảo là ǵ?
Tâm lư là một trạng thái tâm thức và t́nh cảm tổng hợp, un
đúc và phát triển trong một khung cảnh văn hóa và xă hội
nhất định nào đó để tạo nên phong cách, t́nh cảm và phẩm
hạnh riêng của mỗi con người.
Tiểu xảo trong khái niệm phổ biến và đại chúng thường có
nghĩa là "khôn vặt". Đấy là sự khôn ngoan, thông minh, lanh
lợi, quyền biến linh động tùy theo hoàn cảnh nhưng ở một mức
độ nhỏ nhặt và nhất thời. Thí dụ như một câu nói châm chích
bóng bẩy làm cho ông quan mất mặt, bà quan hổ thẹn nhưng
phải ngậm miệng chịu đ̣n chứ không có lư do bắt tội người
nói. Thắng một ván cờ do biết khôn khéo dụ địch thủ mắc bẫy
vào thế cờ dàn sẵn chứ không phải v́ năng lực cao cờ. Kiếm
một món lợi nhờ xảo thuật chứ không do giá trị đích thực của
món hàng hay vật dụng đổi chác. Hoặc là một sự thắng cuộc
nhờ sự vận dụng cách thực hiện hay thể hiện lắt léo, mánh
lới, có khi mang ít nhiều tính chất dối gạt và đánh lừa chứ
không phải do sức mạnh hay tài năng thật sự.
Tâm lư tiểu xảo là một trạng thái tâm lư khôn khéo, luồn
lách, có khuynh hướng tập trung vào những sinh hoạt trong
một địa bàn riêng tư và nhỏ bé.
Về mặt tích cực, tâm lư tiểu xảo là vũ khí để sống c̣n của
dân tộc Việt Nam trong thế thường xuyên phải đương đầu với
những thế lực cường bạo xâm lăng. Tâm lư tiểu nông, tiểu thủ
công nầy bảo tồn và tinh luyện được những nét độc đáo, riêng
tư, đa dạng góp phần tạo nên một bản sắc văn hóa Việt Nam.
Quá tŕnh tạo dựng và bảo tồn nầy chính là sức mạnh, vừa ư
thức vừa vô thức, của tinh thần chống ngọai xâm quyết liệt,
truyền đời, không khoan nhượng của dân tộc Việt Nam.
Tuy vậy, nói như Helias Somophole trong Eastward Sea Travel
(Hải Tŕnh về phương Đông)3 th́ "Dẫu rực rỡ và vô tư như mặt
trời cũng vẫn có di lụy riêng của nó!"
Những mầm tiểu xảo thường đâm chồi nẩy lộc rất nhanh trong
môi trường lạc hậu, nghèo khổ, cục bộ và bị áp bức hay đe
dọa. Với bối cảnh Việt Nam, những mầm tiểu xảo lâu năm đă
kết tụ thành những khu rừng bạt ngàn đại thụ. Những khu rừng
xuất hiện dưới nhiều dạng thức khác nhau nhưng lại có cùng
bản chất.
Di lụy của nguồn tâm lư tiểu xảo đă sản sinh ra những nhà "trí
thức khôn vặt" - những ông Trạng Cười Việt Nam - vốn là
những du tử thông minh, lanh lợi nhưng thường chỉ có những
hành trạng rắn mắt, quyền biến mẹo vặt trong cuộc sống như
Trạng Quỳnh, Trạng Bùng, Trạng Lợn, Trạng Cóc... Và cũng
chính cái di lụy tâm lư tiểu xảo nầy đă tạo ra nếp nghĩ
nhược tiểu và tâm lư cạnh tranh tiêu cực. Trong cuộc cạnh
tranh, thay v́ nâng ḿnh cao hơn đối thủ để tự chứng minh
phẩm chất ưu việt của ḿnh so với đối thủ th́ người mang tâm
lư tiểu xảo lại đứng yên từ vị trị giới hạn hay thậm chí yếu
kém của ḿnh, để tranh thắng, so tài với đối thủ. Cái Vị Ngă
(Egoism) của tâm lư tiểu xảo thường quá nhỏ đến nỗi không
c̣n khe hở cho ư thức mới lọt vào; nhưng đồng thời nó cũng
quá lớn, lớn đến nỗi bao trùm cả thiên hạ qua cái nh́n "bế
quan tỏa cảng". Chính cái Ngă tiêu cực nầy đă t́m mọi cách
để củng cố cái Tôi của Ta; và t́m cách đè bẹp đối thủ xuống
bằng những phương tiện không công chính như đặt điều nói xấu,
châm biếm, vu vạ, trù giập và hành xử một cách không xứng
hợp với lương tri và tầm vóc của đôi bên. Sự nghịch lư trong
tâm lư tiểu xảo là vừa quá coi trọng, nhưng cũng vừa thiếu
tự tin cái ḿnh đang có trong tay. Người tiểu xảo không tin
ở ḿnh, không tin ở người mà chỉ tin vào những giá trị tượng
trưng đă được xă hội công nhận và sử dụng lập đi, lập lại
qua nhiều thế hệ. Họ thường nơm nớp lo ḿnh sẽ bị mất "giá
trị truyền thống", sợ bị thiên hạ bắt chước, học theo kinh
nghiệm của ḿnh; sợ bị chia sẻ làm theo phương thức của ḿnh.
Khái niệm văn hiến, văn hóa, văn minh cũng đứng yên như mặt
trăng, mặt trời muôn năm không thay đổi. Bỏnên chỉ lo bảo
tồn hay bảo vệ mà không nỗ lực phát huy. Bảo vệ đ Càng lo
lắng, càng bảo thủ cất giấu đến độ có khi "của quư" thất lạc
ngay chính trong tay của ḿnh.
Cái giá phải trả của tâm lư tiểu xảo trong lĩnh vực nhân văn
là người Việt tuy thông minh và sáng tạo, tự hào có bốn
ngh́n năm văn hiến, nhưng chưa un đúc được một triết gia,
một nhà tư tưởng hay một triết lư dân tộc độc lập có tầm cỡ
trong lịch sử tư tưởng thế giới. Nếp nghĩ nhỏ chỉ tạo ra
được những sản phẩm nhỏ. Thói quen tiểu xảo là chuyên tranh
thắng người bằng phương tiện nhỏ nhen và vô minh. Không có
thiện xảo mà chỉ có thuần tiểu xảo th́ chính tác nhân tiểu
xảo đó là kẻ trước tiên tự d́m ḿnh xuống trước đối tượng
cạnh tranh của ḿnh và vô h́nh chung hạ thấp phẩm hạnh của
ḿnh.
Di lụy nghiêm trọng nhất là về phương diện kinh tế và xă hội.
Tâm lư "dấu nghề" -- đứa con nối gịng của tâm lư tiểu xảo
-- đă kéo lê thân phận "con trâu đi trước, cái cày đi sau"
suốt mấy ngh́n năm của 80 phần trăm dân Việt sống bằng nghề
nông. Trong khi dân chúng cả địa cầu tại các nước phát triển
đang cạnh tranh quyết liệt trong từng vi ti ngơ ngách của
nền kinh tế thị trường th́ hiện trạng làm kinh tế theo quán
tính tiểu xảo như cắt xén, chắp vá, mánh mum, thu dấu, vụn
rời, pha chế "mà mắt" nhau vẫn đang diễn ra trong nội bộ
người Việt. Điều mĩa mai là tại các nước Âu Mỹ tiên tiến,
người Việt định cư đă 30 năm, nhưng quán tính tiểu xảo vẫn
c̣n lẩn quẩn đeo đẳng trong cách sống, từ góc nh́n và trong
nếp nghĩ.
Đến Nếp Nghĩ Thị Trường
Chuyện kể…
Albert Einstein vừa tổ chức một kỳ thi cho sinh viên lớp Vật
lư cao cấp tại Viện Cao học trường Đại học Princeton. Khi
vừa bước ra khỏi pḥng thi, người phụ giáo hấp tấp chạy theo
đón lại:
"Xin lỗi giáo sư...!"
Người phụ giáo c̣n chưa biết sẽ nói như thế nào để mở đầu
cho phải phép th́ Einstein đă quay lại hỏi:
"Có chuyện ǵ thế?"
Einstein hỏi trong lúc người phụ giáo đang lúng ta, lúng
túng t́m cách tŕnh bày vấn đề cho khéo để khỏi làm phật
ḷng vị giáo sư danh tiếng nầy:
"Ơ...à.. dạ... về bài thi mà thầy vừa mới phát ra đó".
Einstein kiên nhẫn chờ, người phụ giáo giải thích:
- Thưa thầy, có lẽ thầy quên không để ư rằng, đề thi vừa rồi
cũng giống y như đề thi đă ra năm ngoái. Nội dung hai cái
chỉ là một mà thôi.
Einstein suy nghĩ giây lát, rồi nói: "Hừm, phải, chỉ là một
đề thôi."
Người phụ giáo bứt rứt hỏi: "Vậy th́ chúng ta phải giải
quyết làm sao đây, thưa thầy?"
Một nụ cười chậm răi hiện trên khuôn mặt Einstein: "Tôi
không nghĩ là chúng ta phải làm ǵ cả. Những câu trả lời đă
thay đổi."4
Phải, vật thể biến đổi không ngừng theo thời gian th́ những
câu trả lời cho những vấn đề đặt ra cũng phải thay đổi theo.
Cũng thế, con người có vẻ như đang đối diện với cùng một
loạt những vấn đề giống nhau do cuộc sống đưa đến, nhưng
đừng quên quan sát và xem xét để thấy rằng cuộc sống không
dừng lại và mọi vấn đề đều liên tục thay đổi theo. Vấn đề
năm ngoái có thể vẫn c̣n đấy, nhưng cuộc sống hôm nay đă có
những nhu cầu khác, hoàn cảnh khác, điều kiện khác, khám phá
khác... nên câu trả lời cũng phải khác.
Trong số những danh nhân khoa học kiệt xuất hàng đầu của
nhân loại, Albert Einstein vẫn được chọn là khuôn mặt tiêu
biểu của sự thông minh và đặc biệt làm biểu tượng cho sự t́m
ṭi, khai phá của con người nhỏ bé vào vũ trụ bao la. Cuộc
hành tŕnh tri thức nầy không bao giờ có điểm kết thúc để
cho con người nhỏ bé thỏa măn, cao ngạo tung hô ngày chiến
thắng sau cùng. Einstein đă nói đến biển học vô tận -- Dĩ
học giũ ngu -- học để xoá sự ngu dốt bằng câu nói thời danh
đầy hài tính: "Có hai cái vô tận: Đấy là vũ trụ và sự ngu
dốt của con người; và tôi th́ không chắc lắm về sự vô tận
của vũ trụ." (Two things are infinite: the universe and
human stupidity; and I am not sure about the universe).5 Như
thế th́ Einstein chỉ cầm chắc có một điều: cái dốt của con
người vô tận, nên biển học để xoá sạch cái dốt sẽ không bao
giờ có biên giới tận cùng!
Chính Einstein đă nhiều lần nhấn mạnh rằng cái gốc của
thuyết tương đối (Theory of Relativity) không phát xuất từ
pḥng thí nghiệm mà khơi nguồn từ sự sinh động muôn màu muôn
vẻ của cuộc sống.
Một trăm năm qua, tính từ ngày Einstein cho ra đời phương
tŕnh E=MC² (E=năng lượng, M= khối lượng, C= tốc độ ánh sáng)
vào năm 1905, một phương tŕnh nổi tiếng nhất của nhân loại.
Phương tŕnh nầy cũng đặt khái niệm tiền đề về sức mạnh
khủng khiếp của nguyên tử... Từ đó, ảnh hưởng và tên tuổi
của Albert Einstein không những chỉ vượt mọi biên giới quốc
gia mà c̣n vươn xa ra khỏi biên giới xuất thân của ngành vật
lư.
Cuối thế kỷ 19, ngành vật lư truyền thống rơi vào khủng
hoảng trầm trọng khi phải đem những lư thuyết cũ để phân
tích và giải thích về những hiện tượng và hiện trạng thể lư
mới. Einstein đă đột phá bức tường vật lư kinh điển. Ông đă
thay đổi thế giới bằng những phương tŕnh độc sáng của ḿnh,
tạo nên cuộc cách mạng rung chuyển trong ngành vật lư với
những quan niệm hoàn toàn mới lạ nhưng cũng cực kỳ quan
trọng về không gian, thời gian, vật chất, năng lượng.
Lịch sử nhân loại chỉ quen sống với không gian 3 chiều.
Albert Einstein đă mang đến chiều thứ tư: Chiều thời gian.
Chiều thời gian cộng với ba chiều có sẵn (cao, dài và rộng)
đă phóng chiếu tri thức của nhân loại đến những vùng trời
lăng đăng, mênh mông, sâu thẳm. Einstein đă làm đảo lộn mọi
trật tự có sẵn, tạo ra một thế giới đa chiều, đa nguyên kỳ
ảo với những điều mới nghe qua dường như nghịch lư, khó tin.
Einstein lư luận và chứng minh rằng: Không gian h́nh cong,
đường ngắn nhất nối liền giữa hai điểm không phải là đường
thẳng. Do đó, những đường song song sẽ gặp nhau. Không gian
h́nh cong và trở thành hữu hạn v́ một tia sáng xuất phát từ
một nguồn sáng nào đó, sau hàng triệu triệu triệu... năm ra
đi vẫn sẽ quay về nguồn sáng cũ. Và cũng theo thuyết tương
đối của Einstein th́ người ta có thể t́m về lại quá khứ hay
vượt trước tương lai nếu người ta có khả năng vượt tốc độ
ánh sáng (186.000 miles hay gần 300.000 km mỗi giây).
Dường như... chuyện Thiên Thai của Lưu Thần, Nguyễn Triệu tự
ngh́n xưa rất có thể là chuyện có thật của những người đă ở
trong một nội hàm ánh sáng có tốc độ vượt ra ngoài tốc độ
giới hạn quy ước tạm thời mà con người đang sống!
Ảnh hưởng lớn lao của Einstein đối với xă hội con người
không chỉ giớn hạn trong lĩnh vực vật lư và nguyên tử mà con
lan rộng và thấm sâu trong nhiều hoạt động kinh tế, xă hội,
tâm lư, triết học, tôn giáo. Trong 5 nhà khoa học được xem
là vĩ đại nhất của nhân loại trong 2000 năm qua (Aristote,
Galile, Newton, Darwin, Einstein)6 th́ Einstein được xem là
người có sức năng động bứt phá cao nhất v́ hầu như ông hoàn
toàn độc lập và cô đơn trong bước đầu một ḿnh phát minh ra
thuyết tương đối, điều chỉnh luôn cả những vấn đề chưa được
hoàn thiện trong lĩnh vực cơ học của Newton. Einstein cô đơn
trong vinh quang v́ ông đi t́m cái mới. Ông tin ở ḿnh, tin
ở chân lư khánh quan. Từ đấy, không ngần ngại Einstein đă
đào bới, kiểm nghiệm tận gốc rễ của tri thức và lao vào cái
mênh mông, cùng thẳm, bí ẩn tận cùng của vũ trụ.
Theo James Stockdale và Alan Cummins7 ngoài h́nh ảnh một nhà
vật lư học sáng chói, Einstein là một kinh tế-khoa học
gia(Ecoscientist) và đồng thời cũng là Triết-khoa học gia (Philoscientist).
Einstein được mệnh danh là một kinh tế-khoa học gia v́ ông
có một trực giác thị trường (Marketing intuition) rất mạnh.
Trực giác thị trường là tầm nh́n xa thấy được những khả năng
và nhu cầu của con người trong mối tương quan với môi trường
sống. Phân biệt giữa trực giác và lư luận, Albert Einstein
đă nhận định: "Đầu óc trực giác là một tài năng thiên phú và
đầu óc lư luận là một tên đầy tớ trung thành. Chúng ta đă
tạo nên một xă hội mà trong đó tên đầy tớ được vinh danh và
thiên tài bị quên lăng".
Tên đầy tớ trung thành của ông chủ lư luận là thói quen, là
kinh nghiệm, là những kiến thức lập lại đầy ước lệ trong
sách vở. Giới Nho học Việt Nam lập đi lập lại từng chữ, từng
câu, từng ư của Khổng Mạnh, của thánh hiền bách gia chư tử
suốt cả ngh́n năm mà vẫn vắng bóng người hiền sĩ dám vươn
lên suy nghĩ những điều khác với thầy ḿnh.
Và sự khám phá những khả năng không giới hạn của tác động
qua lại trong thế giới vật thể để tạo ra những sức mạnh mới
đang ở dạng tiềm năng. Đấy là những sức mạnh vô biên đang ẩn
dấu quanh ta mà con người sẽ dần dần khai phá bởi những
triết-khoa-học gia như những Einstein của tương lai. Và để
làm một triết-khoa học gia, nhân vật đó cần phải sáng tạo
chứ không chỉ là một sản phẩm đúc khuôn khác của sự học vấn
hay tri thức (To be a philoscientist one needs to be
creative, and not just be an academic or intellectual
clone).
Chính v́ bản chất sáng tạo đó mà một trăm năm qua, Einstein
vẫn c̣n là "con người mới" của thế kỷ 21 v́ ông đă khởi sự
xây dựng lư thuyết khoa học, chen chân vào đời, tiếp cận với
thực tại, dấn thân vào chính với viễn kiến khai phóng và
nhân bản.
Điều đáng suy nghĩ nhất đối với người Việt và tuổi trẻ Việt
Nam khi nghĩ đến Einstein không chỉ là khối kiến thức khoa
học chuyên môn mà là "trực giác thị trường" của nhà khoa học
vĩ đại nầy.
Khái niệm về "thị trường" (marketing) thời hiện đại không
đơn thuần mang ư nghĩa kinh tế hay thương măi mà có ư nghĩa
là Một-Lối-Suy-Nghĩ-Khác (Thinking Different).
Lối suy nghĩ khác là một cách nói giản đơn của sự dấn thân
để khai phá và sáng tạo về mặt tư duy và sự đào sâu, thí
nghiệm về mặt t́m ṭi và học hỏi. Sau lưng những nhà phát
minh, khai phá, sáng tạo... nổi tiếng bao giờ cũng kéo theo
những cái bóng -- khi rơ khi mờ -- cố gắng sao chép, lập lại
hay phản chiếu nguyên h́nh hoặc tương tự cái "nội hàm" mà xă
hội đă chấp nhận và có khi c̣n cho là chân lư. Sau Khổng tử,
Lăo tử, Socrate, Euclide, Newton, Michelangelo... đă có
không biết bao nhiêu người tự nguyện đặt ḿnh vào thế "đại
đệ tử chân truyền" của bậc thầy đi trước.
Nhưng thực tế đă chứng minh rằng, mọi sự sao chép, bắt chước
nguyên h́nh không bao giờ đẹp bằng nguyên bản. Bắt chước và
mô phỏng là ẩn ḿnh sau cái bóng chết. Chỉ có sáng tạo và
phát minh mới là hành động tích cực t́m về với sự sống. Thế
nhưng khuynh hướng sùng bái tự nhiên đă cột chặt tâm lư con
người vào vật chủ. Có khác chăng là sự sơn phết, cắt xén,
uốn lượn bên ngoài giúp cho vật sao chép mang một h́nh thức
mới có vẻ khác nhưng nội hàm của nguyên bản th́ vẫn không có
ǵ thay đổi. Đấy là sự tồn tại tiêu cực của tâm lư tiểu xảo.
Trong khi tâm lư tiểu xảo là đối cực của nếp nghĩ thị trường:
- Tâm lư tiểu xảo khư khư giữ kín bí quyết của ḿnh để thủ
lợi. Tâm lư thị trường quảng cáo rộng răi để bán bí quyết
của ḿnh cho đại chúng với giá cao nhất.
- Tâm lư tiểu xảo sợ thay đổi. Tâm lư thị trường t́m động
lực để thay đổi.
- Tâm lư tiểu xảo cạnh tranh bằng sự bảo thủ và tấn công
tiêu diệt đối thủ. Tâm lư thị trường cạnh tranh bằng sự t́m
ṭi để làm tốt hơn đối thủ.
- Tâm lư tiểu xảo tự giới hạn ḿnh trong mối tương quan với
cộng đồng nhỏ bé của ḿnh. Tâm lư thị trường đặt ḿnh trong
mối tương quan với thế giới bên ngoài càng xa, càng rộng lớn
càng tốt.
- Tâm lư tiểu xảo sợ bị nḥm ngó, quan sát. Tâm lư thị
trường mời gọi sự tiếp cận quan sát.
Những nét phản diện giữa hai xu hướng tiểu xảo và thị trường
cứ tiếp tục như thế... Qua hàng trăm năm, kết quả đă thấy rơ.
Tâm lư tiểu xảo níu tri thức lại với sách vở từ chương, trói
buộc kinh tế trong ṿng tiểu thủ công nghiệp và nông nghiệp
lao động tay chân. Tâm lư thị trường đẩy tri thức lên cao để
t́m ṭi và khai phá, xây dựng nền kinh tế công nghiệp hiện
đại.
Thói quen không là thiên tính, nên có thể thay đổi được v́
đấy chỉ là sản phẩm tạm thời của ḍng chảy tâm lư và hoàn
cảnh xă hội.
Và Con Đường Đi Tới…
Người Việt Nam thuộc thế hệ chiến tranh Mỹ Việt8 vẫn c̣n
mang nặng khuynh hướng tâm lư tiểu xảo trong nếp suy nghĩ và
trong cách ứng xử với thực tại của đời sống. Có thể nói rằng
tâm lư tiểu xảo là lực cản, trong khi tâm lư thị trường là
sức bật của tinh thần xông xáo và khai phá vào đời sống. Tuy
nhiên, sự nghiêng lệnh cực đoan về một hướng nào đó sẽ làm
mất sự quân b́nh cần thiết trong giai đoạn chuyển tiếp từ
một nếp cũ tâm lư tiểu xảo sang một nếp nghĩ thị trường. Sự
tiếp cận của người Việt Nam giữa môi trường đa chủng, đa văn
hóa thế giới trong khoảng 30 năm qua là một kinh nghiệm bằng
xương bằng thịt.
Tại các nước phương Tây có đông người Việt sinh sống như ở
bang California chẳng hạn. Thế hệ thứ nhất của người Việt
định cư vẫn c̣n biểu hiện đậm nét sự bảo thủ. Đấy là nếp suy
nghĩ giới hạn và cách ứng xử, lối làm ăn mang tinh thần tiểu
thủ công nghiệp và nếp cũ của gia đ́nh. Trong lúc đó, thế hệ
thứ hai (thế hệ trẻ sinh ra tại nước ngoài hay rời xứ sở gốc,
đến định cư tại một nước khác từ tuổi thơ) đă bị “hoàn cảnh
hóa” theo mô thức và xă hội nơi định cư. Thế hệ trẻ Việt Nam
(thế hệ thứ hai) thương Âu hóa hay Mỹ hóa về ngôn ngữ, nếp
nghĩ và cách sống trung b́nh trong khoảng 5 đến 7 năm. Đấy
là cách sống và nếp nghĩ mang đậm tính thị trường. Các nhà
xă hội và tâm lư Âu Mỹ thường gọi sự đột giữa hai lớp người
già và trẻ là “xung đột thế hệ”.
Ảnh hưởng trực tiếp có thể kiểm chứng được. Tại Mỹ và các
nước phương Tây có đông người Việt, hiện tượng "xung đột thế
hệ" (generational conflicts) đang diễn ra dưới nhiều dạng và
nhiều mức độ khác nhau. Ở mức độ nhẹ nhàng nhất th́ thiếu sự
liên lạc b́nh thường giữa phụ huynh và con cái. Thế hệ trẻ
và thế hệ già chỉ c̣n gặp nhau chung trong bữa ăn, trong vài
ba h́nh thức mua sắm cho nhu cầu hàng ngày. Cha mẹ và con
cái không nói chung một ngôn ngữ (theo nghĩa đen lẫn nghĩa
bóng). Nếp suy nghĩ của thế hệ phụ huynh vẫn c̣n dính chặt
với nếp suy nghĩ cũ, trong khi đó thế hệ trẻ đă thay đổi từ
gốc. Cách nghĩ và lối sống tùy theo hoàn cảnh và tiêu chuẩn
của xă hội mới.
Xung đột ở mức độ trung b́nh là hiện tượng cha mẹ và con cái
thường xuyên tranh căi, chỉ trích, phê phán nhau về cách
sống và cách nghĩ hoàn toàn khác nhau. Xung đột nghiêm trọng
nhất là t́nh trạng hai thế hệ già trẻ hoàn toàn kết án và
phủ nhận hai hệ thống giá trị (values system) của nhau và
không thể có sự hóa giải hay đối thoại với nhau.
Nếu quan sát và nghiên cứu kỹ những trường hợp điển h́nh th́
rơ ràng đấy là sự xung đột giữa hai mô thức tâm lư:
Một bên là thế hệ phụ huynh c̣n chịu ảnh hưởng sâu đậm của
mô thức tâm lư tiểu xảo, gắn chặt với nếp cũ, khư khư với
định kiến "trăng đồng ḿnh là trăng sáng nhất. Đất làng ḿnh
là đất thần tiên!" Sự bảo thủ cứng nhắc hệ thống giá trị cổ
truyền, hoài nghi mọi sự thay đổi, dị ứng với nhịp sống mới,
phê phán nghiêm khắc nếp sống tuổi trẻ tự do, ai không giống
ḿnh là xấu... là những biểu hiện khá tiêu biểu của thế hệ
phụ huynh.
Một bên gần như trái ngược là khuynh hướng tâm lư thị trường
của xă hội Âu Mỹ. Sự cạnh tranh, nhu cầu thường xuyên đổi
mới, mạnh dạn loại bỏ cái cũ không c̣n hợp thời, chuộng đời
sống vật chất, không có sự tôn sùng tuyệt đối, coi trọng tự
do và điệu sống cá nhân, loại bỏ mọi biên giới cấm cản của
tri thức... là những "tiêu chí" tiêu biểu trong sinh hoạt
của thế hệ trẻ trong xă hội Âu Mỹ ngày nay.
Tuổi trẻ lành mạnh là tuổi trẻ có điều kiện và năng lực phát
triển toàn diện. Tuổi trẻ Việt Nam thế kỷ 21 đang lớn lên và
đối diện với một tương lai mới mà thế hệ đàn anh chưa từng
trải qua trước đó. Đấy là khuynh hướng toàn cầu hóa. Kiến
thức nhân loại trong mọi lĩnh vực khoa học tự nhiên và khoa
học xă hội có sự giao lưu nhanh chóng, cập nhật và phổ quát.
Khuynh hướng tâm lư thị trường sẽ làm căn bản cho những đ́ều
kiện và nguyên tắc giao lưu quốc tế.
Có thể tạm coi hai triệu người Việt đang sinh sống khắp nơi
ở các nước ngoài như một kinh nghiệm bước đầu về sự tiếp cận
của người Việt với môi trường quốc tế. Quan sát về quá tŕnh
"giao lưu chẳng đặng đừng" nầy, chúng ta rút ra được bài học
kinh nghiệm ǵ cho thế hệ trẻ Việt Nam trong mối tương quan
với cộng đồng thế giới?
Tuổi trẻ Việt Nam đang có cơ hội thi thố tài năng với tuổi
trẻ thế giới. Những báo cáo và kết quả thăm ḍ, nghiên cứu
của Bộ Giáo dục Mỹ9 trong 2 năm 2002 và 2004 đă đưa ra con
số thống kê đầy khích lệ về t́nh trạng học vấn của học sinh
và sinh viên Việt Nam trong các nhà trường trên toàn nước Mỹ.
So với học sinh và sinh viên da trắng Mỹ, học sinh và sinh
viên Việt Nam không thua kém bất cứ lĩnh vực nào. Đặc biệt
là lực lượng sinh viên Việt Nam du học và sinh viên Việt Nam
định cư ở các nước ngoài đă và đang vưọt xa sinh viên da màu
và châu Mỹ La tinh. Trong các môn học về khoa học tự nhiên,
khoa học xă hội và sinh hoạt ngoại khóa, sinh viên Việt Nam
ngang tài, ngang sức với các nhóm sinh viên ưu tú nhất của
châu Á như Trung Hoa, Đài Loan, Đại Hàn, Nhật Bản, Ấn Độ.
Mặc cảm nhược tiểu không c̣n ám ảnh tuổi trẻ Việt Nam như
năm ba chục năm về trước.
Thế hệ trẻ Việt Nam cần được cơ hội thi thố tài năng với
tuổi trẻ năm châu. Trước những tấm gương khai phá và khai
phóng của các nhà phát minh khoa học và sáng tạo nghệ thuật
tài danh của thế giới, tuổi trẻ sẽ tự t́m thấy được hướng đi
của ḿnh vào tương lai. Nghèo chỉ mới là lực cản, chưa phải
là lực triệt. Những mặt tiêu cực trong ḍng tâm lư tiểu xảo
sẽ không có lư do tồn tại trước hiện trạng khuynh hướng thị
trường đang chiếm lĩnh toàn cầu. Kỷ niệm 100 năm ngày khai
phá trọng đại của Albert Einstein, chúng ta hướng về tương
lai với kỳ vọng tâm lư tiểu xảo thủ cựu sẽ từng bước được
thay thế bằng nếp nghĩ thị trường tiên tiến vươn lên.
Tiến tŕnh khai khai phá tri thức của nhân loại không có một
điểm dừng chân thỏa măn nào cả. Thế hệ Euclide, Newton...
với không gian ba chiều đă bị vượt qua. Không gian bốn chiều
của thế hệ Einstein cũng đang bị vượt quavới khái niệm không
gian vô số chiều. Ngay cả những dữ kiện khoa học của thế hệ
Einstein được xem là chân lư như tốc độ ánh sáng (300.000 km
mỗi giây) là tốc độ cố định và nhanh nhất trong phát minh
khoa học của Einstein cũng đang bị dao động với sự chuyển
ḿnh của những viễn ảnh mới. Năm 1997, tiến sĩ Alan Guth
10Tháng giêng 2003 và tháng giêng năm 2003, giáo sư tiến sĩ
vật lư học Joao Magueijo11 của đại học Hoàng gia Luân Đôn đă
xuất bản hai cuốn sách để lư luận, chứng minh lư thuyết tốc
độ ánh sáng thay đổi (VSL: Variable Speed of Light). Theo
những vị giáo sư nầy th́ tốc độ ánh sáng thuở khai thiên lập
địa -- Big Bang -- cách đây chừng 16 tỷ năm, nhanh hơn là
tốc độ ánh sáng về sau nầy.
Tinh thần khoa học, khai phá, giải huyền và dự phóng là
những khía cạnh tích cực làm nên đạo lư khoa học mới. Việt
Nam đang cùng với thế giới mạnh dạn qua cầu để bước vào 5
năm đầu của thế kỷ 21. Ước mong những người tuổi trẻ Việt
Nam sẽ không có ai ngồi lại bên cầu.
Trần Kiêm Đoàn
Sacramento, Cali. Hè 2005
Góp ư: Doantran@sbcglobal.net
|