NHƯ MỘT LỜI CHIA TAY -
BÀI VIẾT SAU CÙNG CỦA CA SĨ QUỲNH
GIAO .
" Quỳnh Giao cố gơ lại trí nhớ mà gửi độc giả bài này, với một
kết luận là sự tri ân của một người đă nghe và hát: “Nền tân
nhạc Việt Nam có nhiều tác phẩm nghệ thuật nhất, và đáng nhớ
nhất v́ c̣n được hát ngày nay, là ở miền Nam, trong giai đoạn
1954-1975. Trước đấy th́ chưa có và sau đó th́ không c̣n...”
Tân nhạc Việt Nam sau di cư và trước di tản
Quỳnh Giao
Người Việt lăng mạn của chúng ta thường bị giằng xé với hai giấc
mơ tương phản.
Sống tại vùng chật hẹp với giang hồ sông nước là sự cách trở,
chúng ta mơ chân trời xa lạ “như lũ chim quyết tung trời mây”...
Và dù có gặp “biển hồ mênh mông không nơi ngừng cánh tránh gió
táp,” chúng ta vẫn “thề quyết ra đi từ đây.” Nhạc sĩ Lâm Tuyền
ghi lại cho tiềm thức chung cái giấc mơ đó.
Thế rồi, khi đă toại ḷng với “bao năm qua ta sống giang hồ xa
quê nhà, nơi xa xôi muôn ư phiêu lưu dâng cho đời,” th́ cũng
chính tâm hồn lăng mạn ấy hát khúc ngày về.
Giấc mơ hồi hương là
phần tương phản của cái chí tung hoành đi t́m đất lạ.
Nếu đọc lại nhiều bài viết của Vũ Hoàng Chương th́ có thể mường
tượng ra giấc mơ giang hồ đó. Nó trải rộng trong hồn thơ chứ vẫn
thu hẹp vào khoảnh đất nhỏ xíu. Từ Nam Định đến Hà Nội đă là một
phiêu lưu. Lên tới núi rừng Việt Bắc th́ đấy là cơi bạt ngàn!...
Quỳnh Giao nhắc lại Lâm Tuyền hay Vũ Hoàng Chương v́ nhớ tuổi ấu
thơ thao thức của ḿnh khi sắp được đi Vũng Tầu! Lên tới Đà Lạt
th́ đă tựa như vào Thiên Thai trong cổ tích....
Thế rồi một biến cố đă giập giấc mơ vào thực tại. Với nhiều
người th́ đấy là cơn ác mộng.
Hiệp định Genève năm 1954 chia đất nước ra hai vùng giới tuyến
làm nhiều người phải giang hồ thật! Phong trào di cư từ Bắc vào
Nam là biến cố lớn lao nhất thế kỷ, cho đến ngày có cuộc di tản
năm 1975 và sau đó.
Nền tân nhạc cải cách Việt Nam xuất phát đầu tiên từ trong Nam
vào quăng 1938-1940. Rồi bùng phát và trưởng thành là ở ngoài
Bắc trong thời kỳ 1945-1954. Đấy là giai đoạn hào hùng mà lăng
mạn với rất nhiều ca khúc trữ t́nh. Rồi cuộc di cư 54 là một
giao động lớn trong thế giới tân nhạc ấy.....
Chúng ta có những nhà soạn nhạc đă thành danh ở miền Bắc. Phần
lớn trong số này cũng là nhạc công, là nhạc sĩ tŕnh diễn chuyên
nghiệp với một hay nhiều nhạc cụ. Những người vào Nam từ trước
chỉ là một thiểu số hiếm hoi. Sớm nhất th́ có Lê Thương từ năm
1941, trễ hơn chục năm th́ có Phạm Duy và Phạm Đ́nh Chương trong
“gia đ́nh Thăng Long.”
Phong trào di cư từ 1954 mới xô đẩy đa số c̣n lại vào Nam và làm
thay đổi không khí tân nhạc.
Các nhạc sĩ tên tuổi từ miền Bắc có Dương Thiệu Tước, Thẩm Oánh,
Ngọc Bích, Hoàng Trọng và Vũ Thành. Những nhạc sĩ kế tiếp nổi
danh như cồn ở trong Nam th́ có Đan Thọ, Nguyễn Hiền hay Nhật
Bằng, Cung Tiến. Phải gơ chữ vân vân v́ nhiều lắm. Những người
c̣n ở lại miền Bắc, như Văn Cao, Hoàng Giác, Hoàng Phú, Tô Vũ
hay Đoàn Chuẩn, Nguyễn Văn Tư th́ hết viết... như cũ.
Nhớ lại chuyện 60 năm trước, chúng ta tự hỏi là lớp nhạc sĩ di
cư đă sáng tác những ǵ sau đó?
Trong mọi cơn chấn động bàng hoàng, con người chúng ta chỉ là lũ
trẻ thơ. Hăy nh́n bầy trẻ khi chúng hăi sợ, hoặc gặp điều phật ư
mà khó hiểu. Có những đứa th́ hờn lẫy giẫy giụa, nhưng cũng có
đứa lặng người không thể gào khóc. C̣n gào thét là c̣n tin rằng
ai đó sẽ phải lo cho ḿnh, chứ nếu lặng người nín thinh th́ đấy
là lúc đứa trẻ bần thần tuyệt vọng nhất. Sau cơn chấn động như
1954 hay 1975, chúng ta đều lặng người trong tê tái.
Nhưng các nhạc sĩ của chúng ta lại khác bầy trẻ. Họ không nín
lặng mà khóc bằng nhạc. Cảm hứng viết nhạc hoài hương có sẵn
trong tâm khảm đă từ biến cố 54 đưa tới nhiều ca khúc về cố
hương. Không kể những bài đă có từ trước như “Ôi Quê Xưa” của
Dương Thiệu Tước, “T́nh Hoài Hương” của Phạm Duy hay “Hướng Về
Hà Nội” của Hoàng Dương, chúng ta nhớ lại “Khóc Biệt Kinh Kỳ” và
“Bên Bờ Đại Dương” của Hoàng Trọng, “Xa Quê Hương” của Đan Thọ,
“Bóng Quê Xưa” của Nhật Bằng và “T́m Về Bến Xưa” hay “Thanh B́nh
Ca” của Nguyễn Hiền, v.v....
Đan Thọ và Nguyễn Hiền là hai nhạc sĩ có nhiều tác phẩm về nỗi
hoài niệm quê hương đă mất kể từ thời 54.
Ngày nay, Đan Thọ vẫn c̣n và có lẽ không quên sự thổn thức của
60 năm trước.
Ngồi nhớ và nghe lại th́ sau biến cố Genève 54, các nhạc sĩ của
chúng ta c̣n bị giằng xé theo một cách khác. Nhiều người vẫn tin
vào một ngày trở về.
“Giấc mơ hồi hương” của Vũ Thành là tác phẩm đẹp nhất của đề tài
này. Ngoài lời một được gợi lên từ một bài thơ, lời hai của
chính tác giả trong điệp khúc có âm điệu khải hoàn ca: “ngoài chân mây xa bừng lên muôn ánh hào quang” v́ đấy là lúc giấc mơ
đă thành, là “cùng d́u nhau sát vai sống trong t́nh thương.”...
Người khác th́ khám phá và hát mừng sự bao la choáng ngợp của
miền đất mới.
Vào Nam từ trước, Phạm Đ́nh Chương sớm ngợi ca miền Nam đôn hậu
từ h́nh ảnh Cửu Long của trường ca
Hội Trùng Dương. Rồi qua năm
1955, ông chấm nơi này là “Đất Lành” và hát về mối t́nh Nam-Bắc
một nhà: “Em gái Bắc Ninh, anh trai Biên Ḥa. Em đất Thanh Nghệ,
anh nhà Cà Mâu. Đồi nương thương sức cần lao, se duyên Nam Bắc
ngọt ngào t́nh yêu”...
Cũng trong ḍng nhạc đó, trường ca “Con Đường Cái Quan” do Phạm
Duy thai nghén từ năm 54 tại Paris và hoàn thành về sau ở trong
Nam đă có những giai điệu “tốt tươi” nhất - chữ “tốt tươi” là
của ông - là từ đoạn 16 trở về sau, khi chàng lữ khách mơ giấc
hải hồ vào tới trong Nam!
Trong số nhạc sĩ di cư, Hoàng Trọng nổi danh từ đất Nam Định với
nhiều ca khúc luyến nhớ. Sau khi vào Nam, từ “Mộng Ngày Hồi
Hương” năm 1956, ông ḥa vào niềm vui mới qua bài “Đẹp Mùa Yên
Vui” sáng tác năm 1958 với lời từ của Hồ Đ́nh Phương: “Miền Nam mưa nắng giao ḥa, Câu hát câu ḥ say trời quê đẹp như gấm hoa...”
Sự giằng xé dễ hiểu mà đáng thương của người viết nhạc diễn tả
tâm t́nh day dứt của chúng ta giữa cái cũ đă mất và cái mới đă
thành đời sống thật.
Ngồi hát lại trong tâm tưởng, “Con Đường Cái Quan” đă từ đoạn
Cửu Long Giang mà ḥ “Về Miền Nam” và dẫn tới đoạn kết là “Đường
Đi Đă Tới.” “Về Miền Nam” cũng là tên ca khúc của Trọng Khương.
Chúng ta không đi nữa mà về. Thâm tâm hát mừng như vậy thật, chứ
không v́ sự tuyên truyền của loại nhạc cổ động, mà dẫu ǵ th́
hai miền vẫn chung một đất nước.
Rồi thời gian và sự tự do của miền Nam hàn gắn tất cả và dẫn tân
nhạc qua một thế giới khác lạ.
Sau khi đất nước chia đôi, trong số đông đảo các nhạc sĩ và ca
sĩ di cư vào Nam có nhiều nhạc công cự phách. Nhạc khúc mới và
cách tŕnh diễn tân kỳ thổi gió mới vào nhạc qua đài phát thanh,
phần phụ diễn văn nghệ của phim chiếu bóng rồi đại nhạc hội và
pḥng trà hay khiêu vũ trường...
Khác bộ môn văn chương là nơi mà lối viết của dân miền Nam làm
phong thái chân phương của nhà văn miền Bắc trở thành sống động
hơn, với những đối thoại rất gần với thực tế ngoài đời, bộ môn
tân nhạc ở miền Nam lại tiếp nhận tính chất trang nhă nhiều khi
cầu kỳ của ca nhạc sĩ di cư từ miền Bắc. Nghệ sĩ di cư như Dương
Thiệu Tước, Vũ Thành, Hoàng Trọng, Anh Ngọc cùng các ban nhạc và
lối ḥa âm đă thật sự làm tân nhạc miền Nam đổi khác. Từ đó, các
nhạc sĩ trong Nam không c̣n viết như trước nữa, nhiều ca sĩ cũng
tŕnh bày theo giọng Bắc.
Sau đấy c̣n có sự đóng góp của đông đảo thi sĩ di cư từ miền Bắc,
và cả các nhà thơ ṭng quân nhập ngũ, khiến nghệ thuật phổ thơ
vào nhạc c̣n đem lại một phong thái khác hẳn cái thời mà chúng
ta gọi là “tiền chiến.”
Cũng từ đấy, người nghe khó phân biệt được sáng tác Y Vân,
Nguyễn Văn Đông, Lê Dinh, Minh Kỳ hay Lam Phương với ca khúc của
nhạc sĩ di cư đất Bắc. Nếu có khác th́ đấy là giữa thể loại ca
khúc của thành phố thanh b́nh, có men rượu, khói thuốc và cả một
chút Paris, với nhạc chân quê hay nhạc của người lính thời chiến.
Cho đến khi Nam Bắc thật sự là một nhà, và khi nền tân nhạc hết
phân biệt hậu phương hay tiền tuyến th́ chúng ta gặp cuộc đổi
đời thứ hai, biến cố 1975. Lần này cũng vẫn phong ba giông tố,
nhưng không là một nơi chốn mới của quê hương mà là một sự giă
biệt bi thảm hơn. Sang năm, chúng ta sẽ viết lại chuyện này....
Từ nhiều tháng nay, người viết ngồi dưỡng bệnh bằng nhạc, cho
đến khi ṭa soạn Người Việt yêu cầu một bài đặc biệt về tân nhạc
trong và sau biến cố 54.
Không v́ “yêu sách” của tờ báo mà v́ yêu nhạc, Quỳnh Giao cố gơ
lại trí nhớ mà gửi độc giả bài này, với một kết luận là sự tri
ân của một người đă nghe và hát:
“Nền tân nhạc Việt Nam có nhiều
tác phẩm nghệ thuật nhất, và đáng nhớ nhất v́ c̣n được hát ngày
nay, là ở miền Nam, trong giai đoạn 1954-1975. Trước đấy th́
chưa có và sau đó th́ không c̣n...”
Quỳnh Giao
|