ÔNG NGOẠI TÔI
MỘT TAY ĐÀN TÀI TỬ... THỨ THIỆT Nhạc sĩ Vơ Truy ( 1892-1977)
Đây chỉ là bài viết của một đứa cháu,
đôi lúc hồi tưởng đến ông ḿnh với những h́nh ảnh c̣n giữ lại trong trí nhớ. Rất
ít ỏi, không có ǵ nhiều v́ khi tôi bắt đầu lớn lên và hiểu chút ít về cuộc đời
th́ tôi lại không c̣n dịp gần gũi, tṛ chuyện với ông nữa.
V́ thế, không thể t́m thấy trong bài này những tài liệu đầy
đủ về tiểu sử, về các sáng tác, về sự đóng góp của ông tôi cho nền ca nhạc cổ
truyền, đặc biệt là của xứ Huế.
Bài này chỉ nói lên những cảm nghĩ về một người ông mà dù chỉ
c̣n rơi rớt lại một vài h́nh ảnh, vẫn để lại một điều ǵ sâu đậm trong ḷng mà
cho dù bao năm tháng trôi qua, khi trở thành một nhạc sĩ như ông ngoại ḿnh,
người cháu mới chợt nhận ra à ông cháu h́nh như cùng mang chung một nghiệp !
Nghiệp ǵ ? Chẳng qua ông và cháu, chúng ta đều là tài tử cả. Tài tử mà trở
thành chuyện nghiệp và tuy là chuyên nghiệp vẫn mang cái nét tài tử riêng của
ḿnh.
Tài tử ở đây không nên hiểu theo nghĩa làm chơi cho vui,
không phải tay nghề, và hiểu theo nghĩa xấu, hay dở ǵ cũng làm, chỉ là nghiệp
dư, làm cho có, làm cho xong, làm cho vui, làm cẩu thả, như chúng ta thường nghe
phê b́nh người nào không chú tâm mấy vào chuyện ḿnh làm, không nghiêm túc,
không thận trọng. Tài tử như vậy là thiếu sự tự trọng, mà nếu không trọng ḿnh
trước e cũng chẳng trọng người.
Tài tử đúng nghĩa không phải như vậy. Đúng ở chỗ là làm cho
vui, nhưng trong cái làm chơi, làm cho vui đó th́ lại rất thiệt. Nghĩa là cũng
rất say sưa, dồn hết tâm sức, tài t́nh, thiện nghệ. Nếu xấu nếu dở th́ sẽ không
làm. Nếu v́ danh v́ lợi th́ cũng chẳng làm. Nếu làm mà không hết ḷng, không để
hết tâm can vào th́ cũng không làm. Đă làm th́ làm cho trót, cho tới nơi, cho
trọn vẹn. Có thể mất ăn, mất ngủ, mất tiền và mất cả…t́nh ! Nhưng một khi trót
đă làm, đă quyết định làm ǵ th́ làm với tất cả tâm huyết.
Tài tử đúng nghĩa là như thế. Xin đừng lầm lẫn với hạng tài
tử không phải…thứ thiệt !
Khi tôi có ư định viết bài này th́ nhà soạn nhạc Tôn Thất
Tiết, cháu gọi ông ngoại tôi bằng cậu ruột, và như thế, cũng là người cậu bà con
với tôi, có nhắn nhủ : « Điều cần nhấn mạnh về ông là một tay đàn tài tử nhưng
tài nghệ không thua ǵ các vị chuyên nghiệp, lại c̣n hay, hay lắm v́ tiếng đàn
của ông rất có hồn »
Bài này tưởng nhớ đến ông ngoại tôi. Một tay đàn tài tử thứ
thiệt. Như thế là ư ǵ ? Xin từ từ t́m hiểu qua những ḍng sau đây.
Thực ra tôi chẳng biết nhiều về ông ngoại ḿnh, chỉ biết ông
cụ tên là Vơ Truy và thường được mọi người chung quanh gọi là ông Hường Truy. Có
lẽ ông từng làm quan tới chức ông Hường dưới thời Bảo Đại. Theo lời của bà d́
ruột th́ ông có được ban chức song ông chẳng nhận mà chỉ giữ chức vụ của một
người công chức b́nh thường (dấu hiệu của một tài tử thứ thiệt, bất cần danh
vọng) Tuy không nhận chức mà mọi người vẫn gọi ông lả ông Hường có lẽ v́ do kính
nể ?
H́nh ảnh ông ngoại tôi rất gần gủi với tôi v́ nhà của ông sát
cạnh nhà cha mẹ tôi, hầu như mỗi ngày tôi đều thấy bóng dáng ông, gặp ông. Khi
tôi bắt đầu vào học tại trường Quốc Gia Âm Nhạc Huế, th́ ông ngoại tôi cũng được
mời vào dạy đàn tranh, đàn tỳ bà, vào khoảng thập niên 60. Lúc ấy giám đốc nhạc
viện là linh mục Ngô Duy Linh. Vị giám đốc đầu tiên khi ngôi trường vừa được xây
cất.
Nếu không đạp xe đi dạy nhạc hay đi đánh cờ, ra tiệm th́ ông
đi chơi đàn cùng các bạn nhạc sĩ của ông, tôi c̣n nhớ các ông Nguyễn Hữu Ba, các
mệ Bửu Lộc, Vĩnh Phan. Mệ Vĩnh Phan cũng dạy ở trường nhạc, có con trai là Bảo
Chấn, cùng học chung với tôi ở lớp lư thuyết âm nhạc. Bảo Chấn hồi đó học thổi
kèn trompette, sau này trở thành một nhạc sĩ sáng tác và ḥa âm khá nổi tiếng ở
Sàig̣n.
Cùng một thời với tôi thuở ở trường nhạc c̣n có Hoàng Thi
Thao, cháu của Hoàng Thi Thơ, kéo vĩ cầm rất giỏi, từng được xem như là thần
đồng, có Vĩnh Hùng, tay piano giỏi nhất trường, về sau trở thành giáo sư dạy
piano cho trường, qua bao cuộc biển dâu của thành phố Huế mà Vĩnh Hùng vẫn đứng
vững như cây thông cho đến ngày nay. Mấy chục năm sau gặp lại Vĩnh Hùng tôi
không ngớt ca tụng !
Ngoài ra c̣n có Vĩnh Tuấn, tay đàn tranh, tỳ bà rất mực tài
t́nh, một trong những học tṛ cưng của ông ngoại tôi. Chắc hẳn c̣n nhiều vị tài
ba khác nữa nhưng tôi không thể nhớ hết.
Những cây đàn chiếm hết chỗ trên chiếc giường của ông, đồ đạt
cũng chồng chất ngổn ngang trong pḥng. Ông thường ngồi ở chiếc bàn con, trước
khung cửa sổ tṛn, thông qua nhà cha mẹ tôi. Trên bàn có máy radio mà ông rất
thường nghe, đặc biệt là chương tŕnh phát ra những bài ca Huế. Sau này tôi mới
biết là chương tŕnh có phát sóng những sáng tác của ông. À th́ ra ông là nhạc
sĩ sáng tác rất nhiều bài ca Huế, các điệu ḥ Nam Ai, Nam B́nh…Không những thế,
ông lại biết chơi hầu như tất cả các loại đàn cổ truyền như đàn tranh, tỳ bà,
đàn c̣, đàn nguyệt mà c̣n chơi cả violon. Không lạ ǵ các d́, cậu của tôi đều
biết chơi thông thạo violon, guitare và đặc biệt mẹ tôi, đàn tranh rất giỏi, rất
hay và c̣n biết chơi cả piano. Tuổi nhỏ của tôi gắn liền với các giai điệu dân
tộc thuần túy cũng như ḍng nhạc phương Tây.
Khi ông chê nhạc Tây kỹ thuật mà không hồn th́ tôi cũng…không
đồng ư và bằng ḷng chút nào nhưng thuở đó tôi chỉ là con nít và ông là ông
ngoại ḿnh nên tôi chỉ biết cúi đầu nghe và…để bụng !
Dường như ngày ngày tôi trau dồi kỹ thuật th́ đêm đêm ông
lặng ḿnh trong cảm xúc, t́nh tự sâu thẳm, tế nhị của con tim.
Phải chăng cung vua có ǵ vui và phận hồng nhan chắc có phần
bạc mệnh ?! Tiếng tỳ bà nói lên sự chịu đựng và chấp nhận số phận an bày ?
Nàng Kiều hẳn đă ôm cây đàn tỳ bà tỏ t́nh cùng Kim Trọng và
rồi cuộc đời của nàng đă lao đao suồt mười lăm năm trời. Tiếng tỳ bà đă vang lên
báo hiệu cho một định mệnh ?
Sẳn mang một tâm hồn nổi loạn, không chịu sự tù túng, an
thường thủ phận, nên âm hưởng của nhạc tây phương hấp dẫn tôi hơn là tiếng tỳ bà
trầm trầm, quá ư nhẹ nhàng…
Ông ngoại tôi là một bậc nam nhi mà nâng niu cây đàn với
phong cách dịu dàng quí phái như một nữ nhi th́ chắc chắn tâm hồn của ông phải
thật là nhậy cảm, t́nh cảm ướt át ! Nhưng tôi nghĩ cuộc đời của ông không buồn
như tôi tưởng tượng h́nh ảnh các giai nhân ở hậu cung thăm thẳm. Khuôn mặt của
ông th́ vui vẻ với nụ cười mĩm. Tôi nghĩ ông là người biết sống và tận hưởng
cuộc đời. Tôi thường thấy ông đạp xe đạp với một vẻ rất ung dung, nhàn hạ, lúc
đánh cờ, lúc ḥa đàn ở nhà bạn. Áo quần lúc nào cũng tươm tất, bảnh bao, quần
tây, sơ mi chứ không phải là áo dài khăn đóng như các cụ xưa, tóc th́ cũng hớt
ngắn chứ không phải có búi tóc như mấy cụ đồ, mà ông lại thích ăn cơm tây nữa
chứ, ông cao lớn và đẹp lăo, nói tiếng Tây giỏi, đă từng đi Tây, dạo phố Paris,
có người gọi ông là ông Tây.
Một hai năm trước biến cố Mậu Thân, tôi vẫn c̣n ở Huế dù gia
đ́nh đă dọn vào Sàig̣n, tôi ở nội trú Jeanne D’Arc, và cứ vào mỗi cuối tuần th́
tôi ghé thăm ông ngoại, cùng ăn cơm với ông. Ông thích jambon, fromage « lủng lỗ
» (gruyère) mua từ tiệm chuyên bán đồ nhập từ bên Tây. Nhưng đặc biệt, tôi
thuờng được ông cho ăn …nước mắm kho ! Tự ông khuấy nước mắm với đường cho « kẹo
» lại, sền sệt mà ăn với cơm trắng, nóng hổi th́ tuyệt. Chỉ có chừng đó cũng đủ
ngon không cần thêm món ǵ, ba chén cơm là tôi no bụng ! Nói thế không phải là
chỉ có nưóc mắm kho mà thôi, lẽ dĩ nhiên là có các món khác nhưng tôi không nhớ
v́ không đặc biệt.
Mỗi lần ăn cơm với ông th́ chẳng có chuyện ǵ nói, v́ tôi con
nít, chưa biết nói chuyện mà ông th́ chỉ nghe radio, những bài ca Huế, mà chắc
chắn là có những sáng tác của ông. Chất nước mắm kho và những bài ca Huế đă thấm
đậm trong người tôi nhưng tâm hồn tôi vẫn tha thiết…yêu chàng nhạc Tây !
T́nh ông cháu th́ chỉ có bấy nhiêu, những bữa cơm thật đơn sơ
mà h́nh như hai phần số hai cuộc đời có gặp nhau ở một điểm nào đó…
Tôi chỉ thực sự biết ông ngoại ḿnh là khi tôi vào nhạc viện
Huế, lúc mười, mười hai tuổi, và ông ngoại tôi cũng được mời vào dạy cùng thời
điểm này, trước Mậu Thân, lúc mười bảy tuổi th́ tôi rời Huế vào Sàig̣n cùng gia
đ́nh sum họp, sau đó chỉ hai năm là tôi du học, tôi không hề gặp lại ông ngoại
tôi cho đến ngày ông mất. Tôi chỉ nghe anh chị kể lại, sau 75 ông mới vào Sàig̣n
và ở chung với cha mẹ, bà ngoại tôi. Ông đă bắt đầu nhuốm bịnh, hơn tám mươi
tuổi, vẫn ôm cây đàn và ăn uống theo sở thích, có lẽ vẫn c̣n món nước mắm kho,
cha tôi rầy, khuyên ông không nên ăn mặn, ông cười : « có khó ǵ, ta cứ ăn ngọt
vô là cân bằng ! » cho đến ngày ông mất, nhẹ nhàng trong giấc ngủ, như đang mơ,
có lẽ tiếng tỳ bà đă tiễn ông đi…
Và nhớ thêm một chi tiết, tôi biết ông có nỗi cô đơn của
người tài tử trở thành chuyên nghiệp và của người tự học, theo thế hệ xưa, mà
mọi chuyện đă bắt đầu Tây hóa. Có lần ông nhờ tôi chỉ cách đọc các nốt nhạc, lối
kư âm theo Tây phương mà ông không hề được học, ông rất chịu khó, mần ṃ t́m
hiểu lư thuyết âm nhạc Tây phương (dấu hiệu khác của một tài tử thứ thiệt : làm
ǵ cũng làm tới nơi, trọn vẹn). Tôi chỉ cho ông do, ré, mi th́ ông chỉ cho tôi
họ, xự, xàng, xê…Tây và Ta lại gặp nhau.
Có lần ông than thở : “ḿnh phải học cho biết kẻo lớp trẻ
theo Tây học nó khinh !"
C̣n nhỏ, tôi chẳng hiểu sâu xa về câu nói này, lớn lên mới
hiểu thế nào ông cũng bị lớp đồng nghiệp trẻ, theo Tây học, được đào tạo bài bản,
nặng vể kỹ thuật, không đánh giá đúng tài năng của ông, không thấy được cái hồn
trong ngón đàn của ông, thế nào cũng xảy ra những xung đột giữa hai thế hệ già,
trẻ, mới, cũ, Tây và Ta. Nỗi cô đơn của ông là phải sống giữa những thành kiến,
luôn luôn có trên đời, ở khắp mọi lănh vực, mà nhậy cảm nhất, tế nhị nhất lại là
tâm hồn người nghệ sĩ.
Đến đây tôi xin mở ngoặc để kể một câu chuyện không liên quan
đến ông ngoại tôi. Chỉ là câu chuyện xảy ra vào thời gian tôi c̣n ở nội trú bà
xơ ở Huế và thường cuối tuần th́ về thăm ông.
Thuở ấy tôi có một người bạn cùng lớp là Liên, cháu ruột của
nhạc sĩ Nguyễn Hữu Ba, cùng dạy với ông ngoại tôi ở trường nhạc, cùng bộ môn đàn
tranh, nhạc dân tộc. Liên cũng có tài đàn tranh và ca hát, nhất là khi Liên bắt
chước hát và múa như trong các phim Tàu thịnh hành thời bấy giờ. Vừa hát vừa múa
một đoạn Lương Sơn Bá, Chúc Anh Đài là tôi ngơ ngẩn cả người ! Chơi thân nhất
trong bọn nội trú với tôî th́ có Liên, Hoa và An. Tuy cũng là bà xơ Jeanne D’arc
nhưng chúng tôi lại được ở trong một ngôi nhà nhỏ kế bên trường chứ không nằm
trong khuôn viên trường. Bấy giờ các ma xơ trong nội trú này có nuôi một đàn vịt,
ngồi trong pḥng « étude » th́ chúng tôi thường hay thấy bầy vịt này « cạp cạp »
nhao nháo dạo quanh sân. Chẳng có tội t́nh ǵ. Thế mà chẳng h́ểu ma xui quỉ
khiến như thế nào, bỗng trong đầu tôi nảy sinh ư tưởng thử bắt một con vịt chơi
! Cả đời tôi chưa đụng đến …lông một con gà con vịt, nói chi bắt vịt. Tôi cũng
muốn thử nghiệm xem bắt vịt như thế nào. Chắc cũng vui. Thế là tôi hô hào ba đứa
bạn kia và tụi nó đồng hưởng ứng. Đuổi vịt chạy te te rồi rượt theo tóm cổ chúng.
Tưởng là dễ mà không dễ ! Chưa từng bắt gà bắt vịt mới thấy chuyện này là đại
chi khó ! Rượt chúng chạy th́ dễ nhưng khi chúng vừa chạy vừa kêu la inh ỏi lên
th́ lại hoảng sợ không dám túm cổ chúng nữa. Th́ ra người đi bắt vịt lại c̣n sợ
vịt hơn cả mấy con vịt sợ người. Thế rồi trong bọn tôi, có Hoa là từng ở nhà quê,
nên cũng biết « chút đỉnh » chuyện bắt gà bắt vịt và là đứa ít sợ nhất trong đám,
nên Hoa đă tóm cổ được một con vịt nhưng chắc là cũng chẳng…nhà nghề ǵ mấy, nó
siết cổ con vịt quá mạnh lại c̣n « vặn vẹo » thêm vài ṿng cho chắc ăn nên con
vịt chết ngay tại chỗ !
Bỗng dưng trở thành sát nhân « giết vịt » Hoa và bọn tôi
không ngờ hậu quả đến như vậy, chỉ tính đuổi chúng chạy, chụp bắt cho vui rồi
thả chúng, đâu có giết chóc chi, nhưng rồi tai họa bất ngờ xảy đến, chúng tôi
chụm đầu t́m một giải pháp để thủ tiêu xác nạn nhân. Liên bỗng nghĩ ra giải pháp
tuyệt vời, cứu văn t́nh thế nguy cơ : đem biếu con vịt cho cô cậu ruột của Liên,
vợ chồng Thầy Nguyễn Hữu Vấn, em ruột nhạc sĩ Nguyễn Hữu Ba, nhà ở không cách xa
chỗ nội trú của chúng tôi. Hay quá ! Thế là bốn chúng tôi gói ghém con vịt và
thẳng đường đến nhà thầy Vấn, thật bất ngờ, nhưng cô thầy cũng tiếp chúng tôi
thật niềm nở, vui vẻ. Khi chúng tôi xách con vịt ra biếu th́ cô Vấn nhanh nhẩu
nói : « Vậy các cháu ở lại cùng ăn cháo vịt, ngồi chơi chờ cô nấu xong cả nhà
củng ăn mới vui !»
Bọn chúng tôi ríu rít « dạ dạ, cám ơn cô » rồi nh́n nhau,
trong ḷng cũng hí hửng !
Thế là ngay chiều hôm đó chúng tôi được ăn một bữa cháo vịt
ngon chưa từng thấy, thật tuyệt vời qua bàn tay nấu nướng khéo léo của cô Vấn.
Lúc vào bàn ăn, tự nhiên cô ấy nói : « Không hiểu mấy cháu
mua con vịt ni ở chợ mô mà hắn chết rồi, cái cổ lại vặn vẹo kỳ cục quá !»
Chúng tôi không đứa nào dám mở miệng.
Trở về nội trú, tưởng là yên ổn sau khi đă thủ tiêu con vịt
thật « ngon lành » nhưng chúng tôi đă tưởng…bở, về đến nơi là bị xơ giám đốc kêu
lên hạch tội, tất nhiên là chúng tôi không thể chối căi. Bọn tôi bị xơ đuổi ra
khỏi nội trú nhưng cho chúng tôi thời gian để sắp xếp. Lại chụm đầu t́m một giải
pháp. Lần này th́ tôi đă cứu cả đám ra khỏi cảnh màn trời chiếu đất. Số là bấy
giớ căn nhà của cha mẹ tôi ở cửa Thượng Tứ đang để trống, cả nhà đă dọn đi
Sàig̣n, chỉ có người quản gia là Mụ Lớn trông coi. Tôi liền đem cả bọn về đó tạm
trú, học thi tú tài phần một. Ngày ngày Mụ Lớn cơm nước giặt giũ cho chúng tôi,
thay v́ trả tiền nội trú, chúng tôi chỉ hùn nhau tiền ăn, ăn c̣n ngon hơn cả nội
trú, và góp tiền cho Mụ Lớn bỏ túi tiêu xài, cũng như trả công cho Mụ chăm sóc
chợ búa cơm nước cho chúng tôi. Hai tháng ở đây cũng là hai tháng trời vui nhất
của quăng đời niên thiếu chúng tôi. Sau đó th́ chúng tôi mỗi đứa mỗi nơi và tôi
thực sự rời xa Huế.
Mỗi khi nhớ đến ông th́ h́nh ảnh chiếc xe đạp, mấy cây đàn,
căn pḥng nhỏ lại hiện ra trong trí óc. Câu nói : « Nhạc Tây nhiều kỹ thuật,
không truyền cảm, có hồn như nhạc Ta » vẫn đeo đuổi theo tôi. Cho dù không đồng
ư với ông về việc phân chia nhạc Tây nhạc Ta, c̣n nhỏ và non nớt, tôi không biết
làm thế nào để « đối đáp » với ông, nhưng chắc chắn là tôi hoàn toàn đồng ư với
quan niệm của ông, âm nhạc hay bất cứ một nghệ thuật nào đều phải có hồn mới đạt
đến đỉnh cao của cảm xúc. Không hồn th́ không một tác phẩm nghệ thuật nào có thể
làm rung đông ḷng người thưởng thức.
Thế nhưng cái Hồn là ǵ ? Là tất cả ! Là tinh anh, là tinh
khí thần, là linh hồn. Người nghệ sĩ bỏ cái Hồn của ḿnh vào sự sáng tạo, không
cần lư trí, chỉ có trực giác, chỉ có cảm xúc, không cần ư thức, chỉ có vô thức
cảm nhận sâu xa, tinh vi, tế nhị, những nỗi niềm, những tâm tư, làm rung động
từng tế bào, từng hơi thở, từng nhịp tim. Cái Hồn này cưu mang một trái tim bao
la rộng lượng, cho rất nhiều mà nhận chẳng bao nhiêu, không chờ đợi, không mong
mỏi, không tính toán so đo. Gọi là có Hồn phải chăng là sống trọn vẹn từng giây
từng phút, tất cả đều sống động, chân t́nh, không giả dối, thiết tha, không
gượng gạo giả vờ. Tất cả đều hồn nhiên. Vui buồn thương ghét giận hờn. Mọi cảm
xúc đều hồn nhiên. Là như vậy. Tự nhiên. Không biết đóng tṛ. Chỉ biết sống.
Sống với ǵ THẬT, LÀ , ĐANG LÀ. Có Hồn là có một thực tại hoàn toàn đang Sống.
Sống ḥa nhập với tất cả mọi chuyển động của vũ trụ.
Một tác phẩm có hồn th́ không bao giờ chết. Không thể chết.
Sáng tạo là đẩy lùi cái chết. Người nghệ sĩ đă gởi gắm cái hồn trong tác phẩm.
Người nghệ sĩ có thể chết b́nh an. Tác phẩm nghệ thuật đă kéo dài mạng sống rồi.
Cái cảm nhận ngày nào xa xưa bé nhỏ khi nghe tiếng đàn tỳ bà
buồn cô liêu diệu vợi trong đêm thanh vắng từ căn pḥng nhỏ, dường như có phần
nào đúng…
LêKhắc ThanhHoài
_____________ a2a: Mời xem các tác phẩm của Cụ Vơ Truy tại NhoHue.org
|