Đặng Tiến
Phỏng Vấn Phạm Duy Về Con Đường Cái Quan
Con Đường Cái
Quan là một trường ca do Phạm Duy khởi công sáng tác từ năm
1954, đã được nhiều danh ca trình bày từ năm 1960 tại Sài Gòn,
qua đài phát thanh hay tại quán văn nghệ Anh Vũ. Di tản sang Mỹ
từ năm 1975, Phạm Duy tiếp tục sáng tác, chủ yếu là trường ca
Bầy Chim Bỏ Xứ (1990); và viết hồi ký gồm ba tập: Thời Thơ Ấu
Vào Đời (1990); Thời Cách Mạng Kháng Chiến (1989), Thời Phân
Chia Quốc Cộng (1991). Năm 1991, anh cho trình diễn Con Đường
Cái Quan dưới dạng thức nhạc hòa tấu và ghi thành đĩa compact
bằng những phương tiện kỹ thuật hiện đại: điện toán, điện tử.
Tháng 11-1991, anh sang Pháp trình bày đĩa hát hòa tấu này tại
Paris và trả lời báo DIỄN ĐÀN. Tháng Giêng vừa rồi, anh lại trở
lại Pháp, trình diễn ở Marseille, Troyes. Người đàm thoại với
Phạm Duy là Đặng Tiến.
DIỄN ĐÀN (DĐ:): Anh Phạm Duy, kỳ này anh sang
Pháp để trình bày Con Đường Cái Quan.
Phạm Duy (PD): Nhạc không lời.
DĐ: Nhạc không lời? Liệu tác phẩm có thiệt thòi
gì không?
PD: Không. Nếu so sánh cách đây 30 năm, khi Con
Đường Cái Quan được các danh ca Thái Thanh, Thái Hằng, Kim Tước
rồi Duy Khánh, Trần Ngọc... trình bày thì có khi tôi còn bị trói
buộc về lời. Bây giờ nẩy ra ý kiến làm nhạc không lời; thứ nhất,
tôi là nhạc sĩ cũng như bất cứ người làm nhạc nào, bao giờ cũng
muốn đi đến giai đoạn nhạc không lời, tức là nhạc hòa tấu, để
thiên hạ khỏi chê: anh này chỉ làm đến ca khúc là cùng; nhiều
bài báo ở Hà Nội đã nói vậy! Ừ thì tôi cũng đồng ý: tôi chỉ làm
đến ca khúc thôi. Thế thì trình bày Con Dường Cái Quan - Nhạc
không lời, tôi thích thú, vì đã diễn tả được anh lữ khách khi lẻ
loi một mình, khi hối hả ra đi, đi chầm chậm, khi ngừng lại bên
bờ suối, khi vượt núi trèo non; tôi nghĩ là nhạc làm tăng lên
giá trị, ý nghĩa của tác phẩm. Đó là điều tôi tâm đắc. Hơn nữa,
những người đã biết, đã nghe bài ấy, khi nghe lại, họ dễ cảm
thông hơn. Riêng với các bạn thật trẻ, không am hiểu điển tích,
không tường tận phong cảnh đất nước, và nước nào cũng có tiếng
hát, giọng điệu riêng, thì đây là môt thử thách; thành công hay
không thì chưa biết. Nhưng nếu lớp trẻ nghe bài này mà thấy được
hình ảnh Việt Nam thì tôi đã toại nguyện. Điều này tôi đã nhận
thấy: như ở California, các em các cháu không còn nói được tiếng
Việt nữa, nhưng đã bảo là cảm động, touching my heart, touchant
mon coeur; còn qua mười một buổi trong vòng trình diễn vừa rồi,
thì nhiều bạn trẻ tuổi hai mươi, hai lăm đến nghe. Khi ra đường
họ đứng nhìn tôi. Tôi hỏi: Sao? nhạc có vào lòng các cậu không?
Họ vạch áo trả lời: cassette nằm cả đây!
DĐ: Cái đó đúng. Vì trong ca khúc, lời ca diễn
tả ý tưởng mà đồng thời cũng hạn chế ý tưởng. Hơn nữa, nghệ
thuật không phải chỉ là chuyện ý tưởng, nó có ghi lại nhiều xúc
động khác.
PD: Đúng.
DĐ: Riêng trong đặc tính của âm nhạc, phần nhạc
diễn tả nhiều hơn lời. Anh trình diễn nhạc không lời, lúc này,
là một sáng kiến hay, giúp người nghe nhận thấy nét chính trong
nhạc Phạm Duy. Bây giờ anh có thể nhắc lại hoàn cảnh sáng tác
Con Đường Cái Quan ?
PD: Được chứ. Khi tôi làm Bầy Chim Bỏ Xứ rồi
Bầy Chim Hồi Xứ, thì là do tình hình chính trị của thế giới và
trong nước Việt Nam khiến tôi hoàn tất tổ khúc đó. Bầy Chim Hồi
Xứ, tôi phải mất 15 năm giời mà không xong; và những biến cố
trên thế giới vào cuối thế kỷ này đã giúp tôi hoàn tất. Trong
Bầy Chim Hồi Xứ, tôi ngụ ý những bầy chim trở về để khâu vá lại
những rách nát. Mà khâu vá ra sao, thì tôi chịu. Tôi chỉ là
người nghệ sĩ, tôi chỉ có thể linh cảm, hay là mơ mộng. Bầy Chim
Bỏ Xứ bắt đầu bằng một cơn ác mộng, rồi chấm dứt. Sau đó, giấc
mộng của tôi, cũng như tất cả người Việt Nam, nếu đã sống dưới
thời Pháp thuộc như tôi, thì chỉ mong độc lập, tự do, hạnh phúc,
và về phương diện chính trị, phải thống nhất.
Sau Hiệp Định Genève chia đôi đất nước, thì bản thân tôi cũng
như những người đồng tuổi phải đợi đến năm 1975 mới được thấy
thống nhất. Sự thống nhất đó, quả làm bằng bạo lực; sau đó, hậu
quả của nó là các trại cải tạo, đã gây thù hận. Người nghệ sĩ
như tôi suy nghĩ giản dị: phải điều hợp xã hội, phải điều hợp
con người. Giải pháp nào đưa ra rồi cũng vậy thôi! Thống nhất
Đất Nước thì phải thống nhất Lòng Người. Thống nhất lòng người
là không còn phân chia Quốc Cộng, tả hữu, quốc nội quốc ngoại
nữa mà là phải thương mến nhau, phải thống nhất lại cái lòng
người hiện nay đã chia rẽ đến cực điểm! Tác phẩm này của tôi
cũng chỉ thốt lên nỗi lòng của một nghệ sĩ trước hoàn cảnh Đất
Nước. Trước kia thì tôi phản đối sự chia cắt Đất Nước, năm 1954
bằng cách làm Con Đường Cái Quan. Bây giờ, thống nhất rồi nhưng
lòng người không thống nhất. Lịch sử éo le như vậy. Tôi không
tạo nên được lịch sử, chỉ dóng lên tiếng nói. Đó là động cơ giúp
tôi quyết định làm lại, đi lại con đường thống nhất đó. Bây giờ
làm sao để trình diễn một tác phẩm như vậy, một nhạc phẩm phần
nào theo kỹ thuật nhạc giao hưởng, hay nhạc hòa tấu -- nói đùa
là nhạc giao hòa.
Trước hết, tôi nhờ có con tôi (Duy Cường) để diễn dịch ý kiến
của tôi. Bố con tôi làm việc trong 18 tháng; và sự thành tựu bản
nhạc Con Đường Cái Quan không lời nhờ vào máy điện toán. Nếu
không có những chương trình gọi là Music Sequencer Software, thì
không làm được. Vì trong hoàn cảnh tị nạn, chúng tôi làm gì có
tiền thuê một dàn nhạc; viết ra rồi thuê dàn nhạc đánh cho mình
nghe, rồi sửa đi sửa lại? Dù chỉ đánh một lần thôi thì tôi cũng
không đủ tiền: phải có 260.000 đô la mới làm được. Thế là đành
dùng phương thức chương trình điện toán, giúp chúng tôi lấy được
tất cả những âm sắc về thính âm (accoustique), về nhạc dân tộc
(ethnique) tức là những tiếng đàn không thuộc nhạc hòa âm
(symphonie), hay nhạc điện tử (electronique) nghĩa là những
tiếng nhạc nhân tạo. Có thể có người không đồng ý, cho rằng giả
tạo. Nhưng làm cách nào được? Cái khó bó cái khôn. Nếu tôi là
một công dân nhạc sĩ ở một nước thống nhất, văn hóa hưng thịnh,
thì tôi sẽ có được một dàn nhạc giao hưởng thực sự. Trong khi
chờ đợi, làm gì được thì cứ làm. Anh hỏi tiến trình và lý do của
việc làm, thì nó là như vậy.
DĐ: Dù sao nội dung Con Đường Cái Quan vẫn là
nội dung lịch sử. Bây giờ trong nước thì cấm nhạc Phạm Duy, còn
ở ngoài nước, số đông người Việt bỏ nước ra đi khi nước nhà
thống nhất. Liệu thính giả của anh có theo kịp tham vọng của
người nghệ sĩ, khát vọng của người dân, đòi hỏi thống nhất Đất
Nước hay không?
PD: Tôi chưa được về nước để trình diễn bài
này, và đĩa hát cũng chưa về trong nước, và trong nước lại cấm,
thì tôi không biết nói sao. Nhưng thật sự sau ngày 5.10.1991,
buổi trình diễn đầu tiên ở Thị Trấn Giữa Đàng (Midway City,
California, chú thích của DIỄN ĐÀN) nơi tôi đang ở, thì tôi đã
đi trình diễn nhiều nơi trên lục địa Mỹ Châu. Đi đến đâu tôi
cũng được hoan nghênh nhiệt liệt; thính giả còn thích hơn Bầy
Chim Bỏ Xứ. Tôi nghĩ có lẽ rằng mình nói được tiếng lòng khát
khao thống nhất của mọi người chăng ? Tất nhiên trong những
người mong muốn thống nhất Đất Nước, có người đòi "quét sạch
bóng quân thù"; thái độ hết sức cực đoan ấy thì tôi cũng có thế
hiểu được; có người đòi phải có giải pháp rõ ràng. Nhưng đó
không phải là việc làm của tôi. Việc của tôi là nói lên khát
vọng thôi. Tôi nghĩ rằng đưa Con Đường Cái Quan ra lúc này có lẽ
hợp thời, chứ để trễ quá thì nó lạc hậu, mà sớm quá thì chưa tới
lúc chín mùi.
DĐ: Anh có thể giới thiệu thêm về Con Đường Cái
Quan, về ba nhạc khúc của nhạc phẩm?
PD: Đó là một công trình hơi lớn, có vẻ cổ
điển. Loại nhạc này, khi không lời thì nó vừa mô tả (descriptif)
vừa ấn tượng (impressionniste), diễn tả cảnh Đất Nước. Người nào
còn nhớ Đất Nước thì còn có thể nghe âm sắc mà thấy lại phong
cảnh. Miền Bắc là gì? là nhạc rừng núi hiểm trở. Miền Trung là
nhạc miếu đền cung điện; nếu anh nghe thấy tiếng chuông Thiên
Mụ, thấy không khí nhạc triều, tức nhạc cung đình, thì tôi thành
công. Miền Nam thì là nhạc nắng, nhạc gió, nhạc sông nước phải
không anh? Thế là thành trường phái: hoặc miêu tả, hoành tráng
(colossal) hay ấn tượng như Debussy.
Còn về sự duy nhất thời gian, không gian và động tác thì bài này
được cấu trúc rõ nét: thứ nhất : tuy là có ba nhạc đề, nhưng chỉ
có một nước Việt Nam. Về thời gian nhẽ ra phải đi bốn nghìn năm
mới hết, nhưng tôi chỉ ghi lại ba ngày. Anh lữ khách bắt đầu đi
từ buổi sáng, tối thì về đến Thủ Đô; sáng hôm sau anh lại lên
đường. Nhạc nói lên yên tĩnh của ban đêm: thính giả nghe được là
tôi thành công.
Còn về duy nhất hành động thì người lữ khách chỉ có một trái tim
và đôi chân; nhưng không phải lúc nào cũng hối hả, "tôi đi từ Ải
Nam Quan"; có lúc đi chậm, có lúc ngừng lại để đánh giặc, nhưng
vẫn trong một nét nhạc, vẫn một hoa văn (motif) đó. Đi theo
Huyền Trân Công Chúa thì đến Huế. Cái ngộ nghĩnh là vào miền Nam
tôi lại cho anh đi ngựa, theo nhịp mà người miền Nam ưa thích.
Mỗi nhân vật đều có nét nhạc riêng; về phong cảnh từng Miền thì
tôi cũng không đi xa hơn Bầy Chim Bỏ Xứ mấy.
Bầy Chim Bỏ Xứ là ca dao sấm truyền, tục ngữ, thì tất cả Con
Đường Cái Quan này là những điệu dân ca được nâng lên thành nhạc
giao hưởng. Cũng là nét nhạc đó, có khi trình diễn theo lối
nguyên sơ, với những cây đàn có nhấn, khác với nhạc cổ điển Tây
phương không nhấn được vào những hơi oán hay hơi nam. Khi tôi
dùng nhạc dân tộc, tôi không dùng đàn tranh, tôi dùng đàn koto
của Nhật có nhấn. Khi đi vào nhạc giao hưởng thì những cái yếu
tố đó phải chịu quy luật hòa âm. Mà hòa âm ở đây lại không phải
của Tây phương. Hòa âm Tây phương là nhạc tonale, thanh nhạc,
còn Á Đông là thể nhạc modale - cái đó hơi đi sâu vào chi tiết.
Về phương diện nhạc thuật chỉ có vậy.
DĐ: Xin cảm ơn anh Phạm Duy đã trả lời về Con
Đường Cái Quan. Bây giờ ta nói sang chuyện khác.
Đặng Tiến ghi, sao lại 16.3.1992.
TRƯỜNG CA CON ĐƯỜNG CÁI
QUAN
TÂM CA SỐ 9 nhận diện chính mình.
Tôi vốn sinh ra đời chỉ biết tin yêu, tha thứ, say đắm, yếu mềm...
thì, nếu ai thương, xin cho tôi được sống say mê, ai không
thương, xin giết tôi đi !
TÔI BẢO TÔI MÃI MÀ TÔI KHÔNG NGHE
(Saigon-1965)
Tôi bảo tôi mãi mà tôi không nghe không
nghe
Cứ muốn đi về nẻo đường mình thường mong ước
Tôi bảo tôi mãi mà tôi không nghe không nghe
Cứ cố tin rằng lòng người còn trong, còn trắng
Tôi bảo tôi mãi mà tôi không nghe không nghe
Nhất quyết yêu người, cả người thực thà gian dối
Tôi bảo tôi mãi mà tôi không nghe không nghe
Cứ cố yêu người dù rằng người đang lừa người.
Ðời sinh tôi ra tôi ra như thế !
Ðời sinh tôi ra tôi ra như thế !
Thương tôi thương tôi cho sống say mê
Không thương không thương xin giết tôi đi !
Tôi bảo tôi mãi mà tôi không nghe không nghe
Mới chớm yêu đời lại buồn vì đời mau hết
Tôi bảo tôi mãi mà tôi không nghe không nghe
Mới biết ái tình là ngờ mình yêu còn ít
Tôi bảo tôi mãi mà tôi không nghe không nghe
Quyến luyến bạn bè để rồi về nhà mong nhớ
Tôi bảo tôi mãi mà tôi không nghe không nghe
Cứ thích la cà để rồi chợt thương người nhà.
Ðời sinh tôi ra tôi ra như thế !
Ðời sinh tôi ra tôi ra như thế !
Thương tôi thương tôi cho sống say mê
Không thương không thương xin giết tôi đi !
Tôi bảo tôi mãi mà tôi không nghe không nghe
Cứ nói những lời mọi người hằng ngày không nói
Tôi bảo tôi mãi mà tôi không nghe không nghe
Cứ chối không làm đàn cừu làm con vẹt nữa
Tôi bảo tôi mãi mà tôi không nghe không nghe
Cứ hát những lời buồn rầu mà người ta giấu
Tôi bảo tôi mãi mà tôi không nghe không nghe
Cứ hát vui đùa chọc cười người quên nụ cười.
Ðời sinh tôi ra tôi ra như thế !
Ðời sinh tôi ra tôi ra như thế !
Thương tôi thương tôi cho sống say mê
Không thương không thương xin giết tôi đi !
Tôi bảo tôi mãi mà tôi không nghe không nghe
Ðứng giữa hận thù chỉ ngờ mình là Horace
Tôi bảo tôi mãi mà tôi không nghe không nghe
Chiến đấu quân thù mà tìm chưa ra thù ghét
Tôi bảo tôi mãi mà tôi không nghe không nghe
Thấy máu quân thù chỉ buồn và thề không uống
Tôi bảo tôi mãi mà tôi không nghe không nghe
Thấy xác lăn quay không say không thích phanh thây.
Ðời sinh tôi ra tôi ra như thế !
Ðời sinh tôi ra tôi ra như thế !
Thương tôi thương tôi cho sống say mê
Không thương không thương xin giết tôi đi !
|