Đặng Tiến

THƠ VĂN VÀ LŨ LỤT

 

Nguồn : Yahoo.com

 

          Từ đầu tháng mười dương lịch năm nay 2009, cũng như năm 1999, 2007, nhiều trận lũ lụt nghiêm trọng nhất chưa từng thấy từ một thế kỷ nay đă đổ ập xuống miền Trung Trung Bộ. Nhiều nơi khác, trong cả vùng Đông Nam Á cũng bị thiệt hại nặng nề về nhân mạng cũng như tài sản.

Việt Nam từ xa xưa đă có câu ca dao tang tóc:

Ông tha mà bà chẳng tha
Vẫn làm cơn lụt mồng ba tháng mười.


Bão lụt năm nay đến sớm hơn kỳ hạn, cho dù, thường niên, tháng mười âm lịch vẫn còn ứng đúng vào thời kỳ lũ lụt ngày nay, cũng như trận lụt năm Giáp Th́n 1964, chồng thiên tai lên chiến tranh, vào một giai đoạn ác liệt nhất, đă phá hại miền Trung thân yêu của nhà thơ Tường Linh (1933- 2005), qua những h́nh ảnh bi thảm:

Biết thủa nào quên

Một tối nước lên, nước tràn lên khủng khiếp
Cả trăm người cả ngàn người không chạy kịp
Nước réo ầm ầm, át tiếng kêu la
Chới với, ngửa nghiêng, người cuốn theo nhà,
Nhà theo sóng, người không thấy nữa
...
Những kẻ sống không nhà không cửa
Không áo cơm, không cả lệ thông thường
Cắn vành môi nh́n lại một quê hương
Bỗng run sợ, tưởng đây là địa ngục

Thảm nạn quê hương

Lũ lụt là một tai họa thường xuyên ám ảnh tâm thức Việt Nam, từ bộ tộc Văn Lang thời kỳ Hùng Vương dựng nước, mà truyền thuyết Sơn Tinh Thuỷ Tinh là một biểu tượng.

Núi cao sông hăy c̣n dài
Năm năm báo oán, đời đời đánh ghen


Thủy Tinh hàng năm dâng nước lên đánh nhau với Sơn Tinh là h́nh ảnh những trận lũ lụt thường niên tàn phá đồng bằng sông Hồng, cái nôi của bộ tộc Âu Lạc tự ngàn xưa. Chiến thắng của Sơn Tinh là hy vọng của một dân tộc thường xuyên chiến đấu với thiên nhiên.

Về sau, khi Lư Thái Tổ dời đô từ Hoa Lư về Thăng Long, đă giải thích là chọn địa điểm cao ráo để dân cư không c̣n sợ nạn lũ lụt, trong Chiếu dời Đô (1010).

Như vậy băo lụt đă là mối đe doạ đời đời, phản ánh qua truyền thuyết cũng như văn học thành văn.

Pḥng vệ lũ lụt, xây dựng và bảo vệ đê điều là nhiệm vụ hàng đầu của quốc gia, là nhiệm vụ sống c̣n của dân tộc. Từ ngàn xưa, văn thơ đă đánh dấu những thiên tai như bài thơ của Nguyễn Húc thời Lê Thái Tổ, năm 1429:

Gió thu nổi trận ào ào
Phập phồng mái lá, rào rào mặt sông,
... Trận mưa ập xuống, hăi hùng
Tràn khe ngập suối, mịt mùng trời mây

Phong Vũ Thán, (1429), ĐT phỏng dịch

Không cứ ǵ châu thổ sông Hồng là vùng đất trũng, cả miền Trung từ thời xa xưa đă là nạn nhân của Thuỷ Tinh, như trận lụt ở phủ Triệu Phong (Thừa Thiên ngày nay) giữa thế kỷ 18 đă được nhà thơ Nguyễn Cư Trinh ghi lại:

Triệu Phong đợt đợt sóng dồi
Nát ḷng Châu Định, cuốn trôi ngh́n nhà
Ngh́n nhà dạt tận châu xa
Sông sâu sấu doạ, rừng già rắn hăm

Đại Phong Kỷ Hoài (1751) , ĐT phỏng dịch

Khi chữ Nôm phát triển, nhà thơ Nguyễn Khuyến gắn bó với nông thôn, đă để lại nhiều bài thơ lụt xuất sắc, mô tả nhiểu trận lũ tàn phá đất Hà Nam nhiều năm liên tiếp từ năm Canh Dần (1890) sang Quư Tị (1893) đến Ất Tị (1905).

Năm Canh Dần, mưa lớn vùng Nam Định đă phá vỡ con đê quai làng Mễ Tràng, huyện Thanh Liêm, và nước sông Đáy đă tràn ngập quê hương Nguyễn Khuyến.

Nước lụt Hà Nam
Quai Mễ Thanh Liêm đă lở rồi,
Vùng ta thôi cũng lụt mà thôi.
Gạo dăm ba bát cơ c̣n kém,
Thuế một vài nguyên dáng vẫn đ̣i.
Tiếng sáo vo ve chiều nước vọng,
Chiếc thuyền len lỏi bóng trăng trôi,
Đi đâu cũng thấy người ta nói.
Mười chín năm nay lại cát bồi.


Bốn bài thơ lụt của Nguyễn Khuyến có giá trị nghệ thuật cao ; cho dù hôm nay, ở đây, không phải là chỗ để chúng ta phân tích hay thảo luận về nghệ thuật thi ca, cũng xin nhắc lại những vần thơ đằm thắm và tài hoa trong cơn lụt lội :

Ai lên nhắn hỏi bác Châu Cầu,
Lụt lội năm nay bác ở đâu ?
Mấy ổ lợn con rày lớn bé,
Vài gian nếp cái ngập nông sâu ...


Đồng bằng sông Cửu Long không tránh khỏi tai trời ách nước:

Trời mưa từng trận, gió từng hồi,
Bốn mặt giang sơn ngập cả rồi,
Lũ kiến bất tài muôn khóm dạt,
Giống bèo vô dụng một bè trôi.

Liu riu rừng quạnh nghe chim hót,
Lổm xổm giường cao thấy khỉ ngồi.
Nỡ để dân đen ch́m đắm măi,
Này ông Hạ Vũ ở đâu rồi .

Nước lụt, Nguyễn Đ́nh Chiểu

Trong bất cứ đề tài nào, văn thơ Nam Bộ vẫn một giọng nghĩa khí, “ trung hiếu làm đầu “.

Đầu thế kỷ 20, khoảng 1920, Phan Bội Châu đă có bài Văn Tế đồng bào Nghệ Tĩnh đồng hương chết v́ băo lụt, giọng văn bi tráng:

Sông vàng máu đỏ, chết đă quá oan;
Nước mặn đồng chua, sống càng thêm cực.
Chật làng xóm chứa đầy là oan quỷ, tha hồ khóc khóc rên rên;
Thây trâu ḅ cũng sạch với Diêm vương, vắng ngắt ŕ ŕ tắc tắc,
Thương những kẻ mất vợ mất chồng, mất anh em cha mẹ,
bới đất t́m nhưng sợ ngục nhiều tầng;
Xót v́ ai không cơm không cháo, không nhà cửa ruộng vườn,
kêu trời hỏi biềt chồng thang mấy bậc!


Nhà văn Ngô Đức Kế trên báo Hữu Thanh, năm 1924, có lời kêu gọi cứu lụt hôm nay vẫn c̣n thời sự:

"Đến hôm nay mà nói cứu nước lụt th́ chẳng chậm lắm ru? Phải, vẫn khi chậm thiệt, song đă là một việc tai nạn trời làm, mà lại nghĩa anh em đồng chủng, không thể khoanh tay ngồi nh́n mà không cứu, vậy th́ dù chậm cũng c̣n cứu được, mà đă cho là chậm rồi th́ trong lúc cứu này, lại phải làm sao cho chóng, cho mau, nghiă là làm sao cho có tiền có gạo ngay, bây giờ, chứ nếu để lại chậm hơn nữa th́ thương thay!

Cứu dân nước lụt! Dân nước lụt nghĩa phải cứu, mà cứu th́ phải cứu cho mau, đă có món tiền để cứu rồi th́ phải làm sao cho trong mười đồng phát đến dân không sót tay ai đồng nào, lại làm sao cho dân được lĩnh món tiền cứu tế ấy chỉ là những kẻ chân bùn tay lấm, áo manh khố một mà thôi, đó là điều chúng ta rất nên chú ư. "

 

Nhà thơ Tản Đà cũng có lời kêu gọi tương tợ :

Này những ai, này những ai
Ai có nghe rằng việc thuỷ tai
Tỉnh Bắc, tỉnh Đông, cùng tỉnh Thái,
ruộng ngập nhà ch́m, thây chết trôi


Các nhà văn quốc ngữ đă đặc biệt quan tâm đến cảnh lũ lụt và những lầm than của con người.

Một trong những thành tựu đầu tiên của văn chương quốc ngữ là truyện ngắn “Vỡ Đê” của Phạm Duy Tốn, 1917. Truyện ngắn đầu tay của Tô Hoài là “Nước Lên”, 1938, tả cảnh hộ đê, Vũ Trọng Phụng, Ngô Tất Tố và nhiều nhà văn khác đă để lại những trang văn xuôi xuất sắc về cảnh lũ lụt.

Thơ văn thời chống Pháp đă có bài thơ mưa lụt thật hay của Hồ Vi ( ?- ?), hồn nhiên và tài hoa, mà các tuyển tập thi ca chính thức sau này đă bôi xóa :

Mấy bữa ni rồi trời thiếu nắng,
Chừng chưa bưa lụt, nước c̣n cao,
Khi hôm bộ đội hành quân tới,
Trấn thủ dầm phơi chật cả sào.

Lời Quê, 1950

Trong thơ văn hiện đại, băo lụt vẫn c̣n là một đề tài lớn lao, bài thơ “Thảm nạn quê hương” của Tường Linh nói trên, tả cảnh lụt năm Giáp Th́n 1964 tại Quảng Nam là một ví dụ. Ví dụ khác là tiểu thuyết “Mẫn và Tôi” của Phan Tứ (1972) đă nhập đề bằng một chương tả cảnh lụt tại Quảng Nam-Quảng Ngăi trong thời kỳ chiến tranh. Tiểu thuyết “Thời Xa Vắng” (1980) của Lê Lựu được cấu trúc trên một chuyện t́nh xảy ra một đêm trăng lũ lụt, khoảng 1956, tại Hà Nam quê hương Nguyễn Khuyến.

Ở một miền văn học khác, tùy bút “Thư Nhà” (1961) một trong những thành công đầu tay của Vơ Phiến đă nhập đề bằng một cảnh lụt ở Quy Nhơn. Nhà thơ Tô Thùy Yên, nổi tiếng với bài thơ “Qua Sông” (1971) tả cuộc hành quân trong cảnh trời nước mênh mông của đồng bằng sông Cửu Long:

... Giặc đánh lớn, mùa mưa đă tới
Mùa mưa như một trận mưa liền
Châu thổ mang mang trời nước sát
Hồn chừng hiu hắt nỗi không tên
... Người chết mấy ngày không lấy xác
Thây śnh, mặt nát, lạch mương tanh


Bài này, viết về đề tài lũ lụt, là một thâm t́nh, đặc biệt hướng về đồng bào, và bè bạn, nạn nhân của tai trời ách nước, vừa mới ập xuống trên quê hương. Để chứng tỏ rằng văn chương, dù ở xa tổ quốc, vẫn gắn bó với số phận điêu linh của đồng bào trong nước.

Và để kêu gọi tinh thần lá lành đùm lá rách của mỗi độc giả đối với bà con ruột thịt nạn nhân của thiên tai, vọng lại lời kêu gọi trước đây của Tản Đà:

Hỡi ai ai! Là những người
ông ở trong nước, bà ngoài nước
Có nhiều cho nhiều, ít cho ít,
Cứu kẻ bần dân lúc thủy tai.


Đặng Tiến,
Orleans 3-10- 2009

http://cosmos.bcst.yahoo.com/up/player/popup/index.php?cl=15806476
Tin tức từ báo Tuổi Trẻ
 

Trang Đặng Tiến

 

art2all.net