T
hương
nhớ Tô Hoài
1920 -
2014
Tô Hoài, tranh Nguyễn Quang Sáng '64
Nhà văn Tô
Hoài vừa qua đời tại Hà Nội, khoảng 11 giờ trưa ngày 6.7.2014,
thọ 95 tuổi ta.
Tô Hoài tên thật là Nguyễn Liên, phải đổi
thành Sen, v́ kỵ húy một bậc trưởng thượng nào đó trong làng.
Anh không biết ngày sinh chính xác, chỉ kể lại lời bà mẹ :
sinh vào một đêm rằm trung thu năm Thân, về sau truy dương
lịch ra là ngày 27.9.1920. Nơi sinh cũng không chính xác, tư
liệu ngày nay ghi sinh quán là quê nội, huyện Thanh Oai, Hà Đông
: trước đây ghi Tô Hoài sinh ra và lớn lên tại quê ngoại, làng
Nghĩa Đô, huyện Từ Liêm, nay là quận Cầu Giấy, Hà Nội, đúng theo
lời kể của đương sự « u tôi sinh tôi tại nếp nhà của ông bà
ngoại tôi ».
Bút hiệu Tô Hoài được phổ biến là kết hợp hai địa danh quê hương
: con sông Tô Lịch và phủ Hoài Đức, nghe ra th́ duy lư nhưng
chưa chắc ǵ đă đúng. Ư nghĩa một từ có khi đến từ âm vang của
nó, tôi có lúc viết : Tô Hoài là Tôi nhớ Tôi, là niềm u
hoài triền miên về tuổi trẻ và thân phận ḿnh. Tô Hoài nghe rồi
cười không phản bác. Anh có lần viết « tôi chẳng thể c̣n là
tôi ngày xưa… »
Phụ thân đi lưu lạc Nam kỳ, rồi mất sớm. Tô Hoài sống với người
mẹ nghèo « làm giấy phèn đem bán rong cho người ta gói hàng
». Bảy tuổi mới đi học, ṿ vẽ loanh quanh. 1930 khai sụt ba
tuổi để xin vào trường công, tiểu học Yên Phụ, đến lớp nhất. Từ
1936, làm nhiều nghề : thợ dệt, thư kư, dạy học, bán giầy Bata.
Tác phẩm văn học đầu tiên anh đọc là Vô gia đ́nh của Hec-to
Ma-lô, bản dịch Nguyễn đỗ Mục, và bắt đầu viết Dế mèn phiêu
lưu kư khoảng 17-18 tuổi. Nhân phong trào Mặt trận B́nh dân,
anh tham gia nhiều hoạt động nghiệp đoàn, xă hội : thư kư ái hữu
thợ dệt Hà Đông, tham gia Truyền Bá quốc ngữ, 1943 sinh hoạt tổ
Văn hóa cứu quốc, có lần họp tại nhà anh ở Nghĩa Đô ; 1944 bị
chính quyền Pháp bắt. Tích cực tham gia Cách mạng 1945, chủ
nhiệm Cứu Quốc Việt Bắc, chủ bút tạp chí Cứu Quốc 1945-1951.
Đảng viên từ tháng 10-1946. Kết hôn cùng bà Nguyễn thị Cúc ; và
hai cụ cùng sống an vui trọn vẹn với nhau tại căn nhà 21 đường
Đoàn nhữ Hài, Hà Nội. T́nh đầu của Tô Hoài, là với một cô gái ở
Dầu Tiếng, 1941, nhân vật Phượng trong truyện Xóm Giếng ngày
xưa, 1943, tên thật là Kim Phượng, bà lập nghiệp và qua đời
tại Pháp, vùng Ivry sur Seine.
Tuổi cao, Tô Hoài yếu sức đă lâu. Khi nhập viện, khi ở nhà, khi
về ở Nghĩa Đô với con gái. Anh ra đi b́nh thường, thanh thản.
Qua ba phần tư thế kỷ sang tác, Tô Hoài đă để lại một sự nghiệp
đồ sộ . Trước tác đầu tiên là truyện ngắn Những chuyện khó
hiểu, đăng trên phụ trương báo Đông Pháp, chứ không phải
truyện Nước lên 1940, trên báo Hà Nội Tân Văn của Vũ Ngọc
Phan, như tư liệu vẫn ghi. Nước lên là trước tác đầu tiên
được trả nhuận bút nên Tô Hoài xem như là truyện đầu tiên đưa
vào nghề văn. Oái oăm : bản thảo lèm nhèm, Nước lên đă bị
loại đi, bà Hằng Phương nhặt lên, thấy thích mới cho lên báo.
Một oái oăm khác : Dế mèn phiêu lưu kư ngày nay là tác
phẩm Tô Hoài được truyền tụng nhất, được dịch ra 40 thứ tiếng,
thật ra là một sáng tác do hoàn cảnh : gốc gác là truyện Con
dế mèn viết cho thiếu nhi, trong loại sách Truyền bá của nhà
xuất bản Tân Dân, ông Tân Dân thấy ăn khách bèn đặt thêm một
truyện khác, Tô Hoài viết tiếp Dế mèn phiêu lưu kư, dài
gấp đôi, tất nhiên là tác quyền cũng nhân đôi. Anh dựa theo
những du kư dịch thời đó như Tê-lê-mác, Guy-li-ver, và giải
thích động cơ sáng tác : “gợi ư khởi đầu v́ tôi giỏi đúc dế ”
(!!!).
Trước tác dồi dào của Tô Hoài đếm không hết, thậm chí có người
cho rằng anh “chuộng lượng hơn phẩm”. Kỳ thật bên cạnh nhà văn,
anh c̣n là nhà báo : gặp đề tài nào cũng viết, viết như thở, như
tập thể dục. Nhưng những trước tác cốt tủy, anh viết rất thận
trọng, kỹ lưỡng, điệu nghệ, cân nhắc từng chữ. Mỗi tầng lớp độc
giả thích một thể loại nên anh có nhiều độc giả và nhiều đầu
sách, nhiều nhất là truyện cho thiếu nhi.
Ta có thể phân loại :
- Kư sự, gồm có tự truyện, hồi kư về
Hà Nội, về đời sống văn học, thời sự xă hội, từ Cỏ dại, 1943,
đến Cát bụi chân ai, Chiều Chiều, Ba người khác, ... đếm
được 20 cuốn.
- Tập truyện ngắn : từ O chuột,
1943, đến Vỡ tỉnh, Người ven thành, … 20 cuốn.
- Truyện dài : từ Quê người,
1941 đến Quê nhà, Nhớ Mai Châu (nhân vật là một nha sĩ
việt kiều tại Pháp),… 15 cuốn.
- Kịch bản phim : Vợ chồng A Phủ,
Sự tích Thăng Long, … 6 cuốn.
- Kịch nói, kịch múa rối, tiểu luận :
Thạch Sanh, Sổ tay viết văn, … 6 cuốn
- Truyện thiếu nhi : phần dồi dào nhất,
có thể là có tác dụng rộng răi nhất, mà chúng tôi không có khả
năng đo lường : từ Dế mèn phiêu lưu kư, 1941, đến Đàn
chim gáy, … khoảng 50 cuốn.
Những con số đưa ra dĩ nhiên là thiếu sót, chúng tôi khó bề biết
hết các đầu sách của Tô Hoài. Theo báo chí, th́ con số lên đến
170 cuốn.
* *
*
Tin nhà văn Tô Hoài qua đời đă được báo chí
loan đi nhanh chóng kèm theo tiểu sử và sự nghiệp. Tư liệu
thường na ná giống nhau. Bài này cũng chỉ làm một tưởng niệm,
nhưng bằng những hiểu biết cá nhân, có thể bổ sung cho những tài
liệu hiện đang phổ biến.
Nó chưa phải là một tổng luận về văn nghiệp, nghệ thuật và tư
tưởng Tô Hoài.
Đâu đó, trước đây tôi đă có những bài viết
cục bộ về Tô Hoài, độc giả có thể tham khảo nơi khác.
Và hẹn một bài khác.
Đặng Tiến
Orléans, 7.7.2014
Đặng Tiến: với Tô Hoài trên giường bệnh tháng 2-2014