BÙI GIÁNG
HOÀI KHANH
Từ Dâng Rừng tới Thân Phận, Hoài Khanh đi một bước riêng
biệt choáng váng trong ḍng lục bát của ông. Ông không bị một ảnh hưởng
nào g̣ bó. Ông chỉ chịu ảnh hưởng của trời, của sương, của gịng sông,
bến quạnh quê hương.
Thỉnh thoảng cố nhiên, ông bị vướng lụy trong bầu khí hậu văn nghệ của
hiện t́nh đất nước chia năm xẻ bảy, ông ngượng gạo viết vài bài khổ nhọc
không có cách điệu bồng bềnh bất tuyệt trầm hùng của ông. Nhưng đó là
trường hợp hy hữu thôi.
Riêng biệt những bài “xuất thần” bi ca của ông, th́ quả thật vô song bát
ngát.
Ngày sương thành phố dâng mùa
Bóng thu ch́m tịnh cành thưa khởi vàng
Tôi hoài trên bước lang thang
Yêu em vô lượng mà mạn dại buồn
Tóc huyền đó lạnh như sương
Mắt huyền đó mộng b́nh thường không em
Mỗi đêm nhớ gió trăng t́m
Băi sông triều giậy đi niềm chia phôi
Khí thơ đi trầm trầm tịch nhiên mà thống thiết như một khúc tân đoạn
trường kết tụ dưới thanh hiên.
Mắt em hồ vỡ cung đàn
Thôi xuân nào cũng mộng tàn đêm thâu
Ngùi thương bóng nhỏ giọng sầu
Cơi kia cũng quạnh quẽ màu lưu linh
Thường mỗi phen đọc bài thơ hay, tôi quen thói h́nh dung tâm hồn ông
Nguyễn Du. Tôi tự bảo: nếu ông Nguyễn Du đọc nhữn bài thơ ấy, ông sẽ
nghĩ sao về bọn hậu bối.
Suốt bài thơ, dường chẳng thấy sự t́nh ǵ xảy ra hết cả. Chỉ nghe một
gịng sông đi. Một triều sóng động.
Người ta chấp nhận bài thơ như chấp nhận một trận mưa rào xuống ruộng
t́nh biển ái.
Người ta đi vào bài thơ như đi vào cơi như lai tịch mịch ngậm ngùi. Như
đi vào một cung đàn diễm ảo nhớ nhung khép mở, gây một trận tịch hạp
chon von, cho nảy ra một niềm đốn ngộ. Người ta không biết đâu bờ bến để
phân tích. Không c̣n chủ nghĩa. Không c̣n lập trường. Chỉ c̣n một niềm
phiêu dật hồn nhiên tự phóng nhiệm ḥa vào cây cỏ, nước mây, là môi
trường riêng tây của thi sĩ:
Biển mù mịt đó mưa đan
Tôi ngàn năm nhớ nào tàn mộng xưa
Vi vu màu gió đi mùa
Núi non đồng vọng cũng thừa xót thương
Đà nghe đất giậy môi trường
Cơi miên viễn bỗng vô thường thanh âm
Bơ vơ chiều dựng chuông trầm
Sông dài trôi quạnh hồi âm nẻo nào
Ta nhớ lại cung bậc ban đầu của Dâng Rừng:
Lối xưa mây xám nghẹn màu
Thuyền xuôi qua mấy nhịp cầu chênh vênh
Tóc huyền ch́m mấy mông mênh
Thiên thai đâu nhỉ mà quên lối về
Cố nhân chưa vẹn câu thề
Sắt son là mảnh hồn quê ngậm ngùi
Vào thu mây trắng tim rồi
Đêm sâu bỗng lạnh tiếng cười tri âm
Nhưng tại sao lại phải ghi ra nhiều nữa? Hoài Khanh đă hồn nhiên đưa
nguồn thơ ḿnh vào lục bát, hồn nhiên dẫn lục bát về cơi uyên nguyên,
bỗng nhiên lại khơi mạch ǵ khiến uyên nguyên trào trở giậy trong vẻ tân
kỳ b́nh đạm thiết tha:
Người ơi năm tháng là ǵ?
Phải chăng mấy khóm tường vi héo ṃn
Đố ai che mảnh trăng tṛn
Đố ai đo được ḷng son của đời
Thật không thể tưởng tượng. Ông bạn thuở ấy c̣n nhỏ tuổi, giọng thuần
phác như nhiên, đùng một cái, đứng song song lên ngang những thi bá đời
Đường mà uyển chuyển như câu hát Kinh Thi, lại pha màu cay đắng của thời
đại lao lung nhược tiểu:
Biết bao giờ! đến bao giờ
Cố nhân th́ chỉ hững hờ mà thôi
Khách qua tàu đă xa rồi
Là thôi c̣n một góc trời chênh vênh
Nắng mưa c̣n thắm ân t́nh
Dâng đời tất cả riêng ḿnh héo hon
Con tàu nhược tiểu đi đâu như thế? Nó trao được chút ǵ cho tứ hải hay
không? Nó lận đận điêu linh, nó nhẫn nại trong đêm dài bối rối, nó chắp
nhặt ân t́nh, nó mang trở đi đâu, nó mang về không dứt khoát, nó làm hết
nhiệm vụ ḿnh và có thể cứ như hờ hững trước mọi tiếng tương giao:
Tàu qua tàu lại vẫn c̣n
Ngói trơ sương nắng dáng ṃn cỏ rêu
Sáo ai buông xuống lưng chiều
Nhà ai lên khói mà nhiều đắng cay
Tàu qua tàu lại đêm ngày
Khăn xanh nào vẫy bàn tay nào mềm
Lệ ai nhỏ ướt sân thềm
Tàu qua th́ cả ân t́nh theo qua
Theo qua là qua mất? Hay theo qua là qua về? Qua lại? Qua đi? Qua bờ bỉ
ngạn? Kết tụ tử sinh ? Không biết. Không biết? không biết.
Chỉ biết rằng thy sỹ đă đặt bàn tay thân ái vào giữa cơi lang thang. Và
toàn thể quê chung đă quy về cảm thương trong cô độc.
Nát từng nếp áo hoàng hoa
Tâm tư lạnh cả bài ca độc hành
Nhịp đời lẻ khúc thơ xanh
Thế nhân chẳng khóc nhưng t́nh đơn côi
Ḷng ga c̣n trọn cuộc đời
Chỉ đưa chỉ đón là thôi chứ ǵ?
Đón đưa ǵ nhỉ? Tại sao vừa như Tố Như Tử, vừa như Tử Tố Như? Vừa không
phải Tố Như Như Tố ǵ cả?
Chút riêng chọn đá thử vàng
Biết đâu mà gửi can tràng vào đâu
C̣n như vào trước ra sau
Ai cho kén chọn vàng thau tự ḿnh?
Mặc người mưa sở mây Tần
Những ḿnh nào biết có xuân là ǵ?
Thế ra Hoài Khanh đă chạm vào chỗ cốt yếu mà Nguyễn Du đă dành riêng cho
tâm sự Thúy Kiều? Anh định làm cái ǵ thế?
Mùa thu chừ đă đi qua
Lá khô bớt rụng sương sa lại nhiều
Lơ đễnh một chút, ắt ta không ngờ rằng những dư vang thâm hậu Nguyễn Du
đă được âm thầm khơi dẫn trở lại một cách kín đáo u nhă u nùng?
Lần lần tháng trọn ngày qua
Nỗi gần nào biết đường xa thế này
Song sa ṿ vơ phương trời
Nay hoàng hôn đă lại mai hôn hoàng
Lần lần thỏ bạc ác vàng
Xót người trong hội đoạn tràng đ̣i cơn.
Th́ chính đó là mạch sầu riêng biệt đă đi về ám lấy núi non. Hoài Khanh
ngày xưa không đọc ǵ nhiều Nguyễn Du, nhưng anh đă hồn nhiên nằm ngay
vào giữa mạch sầu thiên cổ của thiên tài Hồng Lĩnh.
Gió lên cuồn cuộn lưng đèo
Chao ôi tâm sự biết chiều hay đêm
Ấy bởi v́ quê hương Phan Thiết của anh, với sông, núi, đèo, truông hiu
quạnh, những “chiều gió nồm” quả chứa chan màu sắc núi sông Hà Tịnh. Tâm
hồn con người cũng được hun đúc trong bầu khí hậu long lanh ngang trái
phảng phất những oan nghiệt biển dâu, thôi thúc con người đi suốt xứ t́m
trong viễn vọng chiêm bao những ân t́nh chung thủy:
Em ơi tháng sẽ về năm
T́nh ơi chung thủy về thăm mộng lành
Ngàn ngày núi biếc hương xanh
Cho nhau một tấm ḷng thành mà thôi
Chúng tôi tưởng, nếu người đọc thơ không có một ư niệm ǵ hết về phong
cảnh núi đồi Hà Tịnh, Phan Thiết, Phan Rang, Tipasa… những phong cảnh
bao la ngậm ngùi, đất nước quá đẹp và quá đau thương, nếu không nh́n
bằng hai con mắt những sự t́nh đó suốt b́nh sinh, ắt sẽ không rơ từ đâu
mà những bản bi ca lại xuất hiện trong Dâng Rừng giữa xuân xanh như thế.
Ngàn sâu lắng xuống mịt mùng
Lăng du đêm quạnh lại chùng bước chân
Từ đó chúng ta miên man đọc lại những chiều “xa quê hương nghe gió nồm”,
chúng ta trở lại với Dâng Rừng, cùng thi sỹ gọi lại những âm thanh không
lời, những lời không có tiếng:
Cố nhân ơi đă đành xa
Thâm u vọng tưởng bài ca sang mùa
Khói hương c̣n quyện mái chùa
Sắt se chi nữa mà mua tị hiềm
Rừng thiêng ṃn mỏi cánh chim
Cũng không giết chết buồng tim đợi chờ
Rồi mai lá rụng cành trơ
Cuốn bao nhiêu gió chép thơ tặng đời
(Dâng Rừng)
Ngậm ngùi một nửa quê hương
Lạnh lùng một dáng chiều buông rủ sầu
Hồn về sáng lại đêm thâu
Lửa hương cầu nguyện cho nhau thâm t́nh
Không gian chiều xuống thay h́nh
Thời gian giữ măi tâm t́nh trong ta
(Sầu Chiều)
Tập Dâng Rừng cố nhiên có vài chút tạm gọi là “khuyết điểm” theo
quan điểm văn nghệ thời nay. Nhưng những khuyết điểm hoặc nhược điểm kia,
chính là những đặc ân, ưu điểm của tuổi trẻ. Ngày mai lớn lên, ta khắc
phục được những nhược điểm kia, th́ cũng chính ngày đó chúng ta đành mất
cơi thanh xuân, linh hồn bắt đầu tàn tạ, khép kín. (Kín là kín bưng, kín
bít, chứ không phải kín đáo u huyền).
Nhưng làm sao có thể khép kín măi được? Hăy thư thả nghe lại cung bậc
lục bát dị thường trong Thân Phận:
Chim bay tàn bóng xa mù
Thôi sương ở lại đền bù tuổi tôi
Nằm đây lạnh suốt mặt trời
Hoài thương quá khứ đă ngùi phiêu linh
Phố xưa hồn đẫm lệ ḿnh
Sông xưa chiều đă lênh đênh mấy mùa
Nghe tàn cơi mộng hoang thưa
Con chim lại hót trên mùa lang thang
Mắt em hồ vỡ cung đàn
Thôi xuân nào cũng mộng tàn đêm thâu
Ngùi thương bóng nhỏ giọng sầu
Cơi kia cũng quạnh quẽ màu lưu linh…
Màu lưu linh
Chim bay tàn bóng xa mù
Thôi sương ở lại đền bù tuổi tôi
Màu lưu linh là màu lưu ly, linh đinh, hay lung linh sương bóng. Màu lưu
linh là một tiếng lăng đăng chia phôi.
Nếu nghĩ tới Kiều, th́ đó là màu sắc nhuộm suốt một đời lưu lạc của nàng.
Và trong đó không chỉ có đoạn trường thôi? Ly biệt, chia phôi? Nhưng c̣n
ư nghĩa riêng của tu hành trong cuộc Lữ.
Nếu nghĩ tới Nerval, th́ màu lưu linh của Hoài Khanh chính là màu của
huyễn mộng Les Chi-mères, màu của el desdichado (kẻ lang thang trần trụi,
không chỗ dung thân khắp bến bờ đất trích).
Je suis le ténébreuxe le veuf l’inconsolé
Le prince d’Aquitaine à la tourablie
Ma seul etoile est morte – et mon luth constellé
Porte le Soleil noir de la Mélancolie…
(Ta là kẻ âm u, kẻ góa vợ, kẻ khôn nguôi Hoàng tử của một cung thành vùi
lấp).
Đă tử diệt là Ngôi Sao duy nhất
Mặt trời đen là cung bậc ta ca
Vừng Hắc Ô bám chặt cây đàn ngà
Ảo mộng của mối Sầu U suốt kiếp
Màu lưu linh của Hoài Khanh ngân lên cung bậc dị thường kia của ông Chúa
Siêu Thực Tây Phương, mà ngân lên trong tiết điệu dịu dàng đôn hậu của
lục bát. Cái mới thật là kỳ.
Chim bay tàn bóng xa mù
Thôi sương ở lại đền bù tuổi tôi
Hai câu đơn giản như thế cũng đủ sức xô ùa những Nerval Hölderlin vào
cuộc hội đàm vô thanh vô tức với Nguyễn Du. Cuộc hội đàm của bọn người
cô độc. Và tuổi tôi chỉ riêng sương lạnh ở lại đền bù.
Người ta có thể hỏi: giọt sương hao ṃn như thế, hột sương ở lại đền bù,
th́ đền bù được bao lăm?
Nhưng thy sỹ vẫn hồn nhiên tha thiết bảo:
Thôi sương ở lại đền bù tuổi tôi
Sương của mùa thu dằng dặc? V́ mùa xuân đă chết? Mùa xuân đă tàn phai
theo cánh chim bay tàn bóng xa mù. Tôi c̣n biết làm sao buộc cánh nó lại?
Mà buộc lại để làm ǵ? Tôi xin chấp thuận cuộc chuyển dịch kia và đem
lời thơ trao nhau làm tặng vật.
Dâng đời tất cả riêng ḿnh héo hon
Đó là ư nghĩa của câu thơ Dâng Rừng.
Nằm đây lạnh suốt mặt trời
Hoài thương quá khứ đă ngùi phiêu linh
Phố xưa hồn đẫm lệ ḿnh
Sông xưa triều đă lênh đênh mấy mùa.
Phố xưa sông xưa, là sông phố ở một tỉnh lị nhỏ miền Trung? Gió biển
thổi vào từng trận, những chiều hè tha thướt hoang liêu, những buổi sáng
mùa đông thảm đạm. Một giai nhân dị thường như những Sylvie, có lẽ đă cư
lưu tại phố đó. Và một mối t́nh tuyệt vọng có lẽ đă đem lệ về làm đẫm
ướt phố xưa. Sylvie, Adrienne, Diotima, Alissa… vân vân… Những con người
như thế vốn từng đă khiến những thiên tài Hà Tịnh viết nên những lời:
Ví chăng duyên nợ ba sinh
Làm chi đem thói khuynh thành trêu ngươi
Hoặc:
Hồn lưu lạc chưa hề thờ một chúa
Yêu một người, ta dâng cả t́nh thương
Nhưng t́nh thương đó đă vô vọng và v́ thế nó đă biến thành một thứ ǵ
không tuổi không tên, nhân gian không có lời ǵ để gọi nó ra được nữa.
Gọi nó là màu lưu linh. Màu lưu linh đă giết con người ta chết từ sơ ngộ,
người ta sẽ bỏ phố xưa sông cũ ra đi để suốt đời nghe tiếng chim thuở
ban sơ về hót…
Nghe tàn cơi mộng hoang thưa
Con chim lại hót trên mùa lang thang
Mắt em hồ vỡ cung đàn…
Trên bước lang thang người thơ gieo những cung bậc vào cung đàn mà mỗi
phen mỗi thấy hiện ra trước mắt ḿnh hai con mắt thiên tiên của công
chúa, và hai con mắt u huyền đó đă làm vỡ cung đàn bất tuyệt của tài hoa.
Và mỗi phen lại nghe cung đàn ḿnh chết lịm trong cung đàn sơ khai kỳ ảo.
Il est un air pour qui je donnerais
Tout Rossini, tout Mozart et tout Weber
Un air très vieu languissant et funèbre
Qui pour moi seul a des charmes secrets
Hoài Khanh chẳng bao giờ đọc Nerval, và có lẽ ngày xưa anh cũng chẳng
đọc ǵ Nguyễn Du, Huy Cận.
Nhưng tâm hồn anh mang chứa tinh thể thi nhạc những tâm hồn kia. Những
Mozart, những Chopin, những, những…
Tôi vốn là kẻ rủi ro thuở mười lăm mười sáu đă gặp Huy Cận Nguyễn Du
Nerval. Tôi đă giă từ hết sách vở meo mốc nhà trường về quê sống với
chuồn chuồn châu chấu. Th́ cái ngày lạc lối vào Sàig̣n, bỗng nhiên tao
ngộ tiếng thơ Dâng Rừng, tôi tưởng ḿnh được phép nói vài lời
tuyệt đối, mặc dù ngày đó tôi chưa quen biết Hoài Khanh. Tôi nói với ông
Tạ Kư dịp nào gặp Hoài Khanh th́ dẫn anh tới nhà chơi một cuộc. Từ bấy
tới nay ngót mười năm.
Hoài Khanh là hồn thơ thuần nhiên điền dă.
Vậy th́ cái bản “ḥa âm điền dă” của anh tất nhiên ngân lên một âm thanh
ǵ khó lọt vào thính quan người văn nghệ phồn hoa. Mỗi người hăy xin
mang trọn cái nghiệp ḿnh trong cái vũ trụ riêng ḿnh. Rồi mai sau, sẽ
có dịp bất ngờ cái vũ trụ riêng ḿnh sẽ chan hoà vào cái càn khôn chung
thiên hạ. Chẳng nên sớm vội vă cưỡng cầu.
Chỉ thử tưởng tượng xem. Những kẻ hồn lạc loài ngay từ thuở sơ sinh bỗng
một hôm gặp Nàng Thơ đẹp nguy nga như hoàng hậu trong bầu không khí ba
cha bảy mẹ thế kỷ này … Th́ từ đó?
Il est un air pour qui je donnerais
Tout Rossini tout Mozart et tout Weber…
(Trích “Đi vào cơi thơ” của Bùi Giáng)
Trang Hoài Khanh
art2all.net
|