|
NGUYỄN
ƯỚC
Đ ư ờ n g b a
y c ủ a c h ữ
1. Tuyệt Cú
Giả Đảo
Ba năm làm được hai câu
Ngâm xong đôi ḍng lệ nhỏ
Tri âm ví chẳng động ḷng
Thu sang ta về núi cũ
2.Viết Truyện Ngắn
B. Kaplan
Điều ǵ khiến người biên tập của một tạp chí hoặc nhà xuất bản chấp nhận
truyện ngắn này mà từ chối truyện ngắn kia? Phải cần tới loại ma lực nào
để bảo đảm cái thứ nhất hay hơn cái thứ hai? Có phải đó là do may mắn?
Có phải nó tới tay người biên tập đúng lúc anh ta vừa làm hoà với vợ?
Hoặc bởi cái ǵ khác?
Tôi không thể đoan chắc giả thuyết may mắn là đúng v́ tôi không có đường
dây điện thoại nóng để liên lạc ngay với người biên tập, nhưng tôi có
thể đưa ra vài ư tưởng về vấn đề những ǵ cần thiết của một truyện ngắn
và những yếu tố cấu thành các truyện ngắn thành công nhất. Tuy thế,
trước khi tŕnh bày các ư tưởng đó, chúng ta hăy nh́n những cái không
phải là truyện ngắn.
Truyện ngắn không phải là một tiểu luận, một bài báo, một bài nghiên cứu
cá tính nhân vật hoặc chuyện một-ngày-trong-đời như một vở kịch độc diễn
nội tâm lê thê của chỉ một nhân vật.
Truyện ngắn là - hoặc nên là - một cái nh́n cô động và năng động, đúng
thời và đúng lúc, vào cuộc sống của một nhân vật khi nhân vật ấy đối mặt
với sự khủng hoảng. Chúng ta tŕnh bày cái đưa dẫn tới sự khủng khoảng
đó và làm thế nào nhân vật ấy giải quyết vấn đề của nó. Tới đó là hết
truyện. Trong việc tŕnh bày điều đó, chúng ta vén lộ nhân vật chính,
những mạnh mẽ và những yếu ớt, các diễn tiến tư duy, cung cấp những cái
nh́n thấu suốt cho người đọc là kẻ có thể thu lượm sự am hiểu về thành
tố cá biệt này trong bản chất con người và tôi tin rằng đó là cái mà
truyện ngắn hoàn toàn nhắm tới.
Bằng cách nào bạn thể hiện việc đó? Chắc chắn là nghe nó có vẻ phức tạp
và cũng rất khó diễn đạt nó theo lối nói kỹ thuật. Thí dụ từ ngữ "khủng
hoảng". Từ ngữ ấy khiến tâm trí ta nghĩ tới đủ thứ phiền muộn và nó có
thể cản trở cây viết của người mới cầm bút. Khủng hoảng có thể là bất cứ
vấn đề nào đối mặt với bất cứ nhân vật nào. Nó có thể về công ăn việc
làm, một cuộc ḥ hẹn, một ngày kỷ niệm. Nó cũng có thể về một người mới
lái xe và tai nạn xe cộ đầu tiên (liệu người ấy có đủ can đảm ngồi vào
tay lái thêm lần nữa?) Nó cũng có thể về cái ǵ đó khôi hài.
Tôi từng được chấp nhận ấn hành truyện ngắn về một bà lăo làm chủ một
ngôi nhà ọp ẹp ba hộ. Bà tiếp tục ngăn cản các khách tới thăm ngôi nhà
hai hộ của nhân vật chính. Tôi kể truyện đó với đại danh từ ngôi thứ
nhất và tŕnh bày tối hậu nhân vật chính đă làm bà lăo nổi bật như thế
nào. Một truyện khác được ấn hành cũng cùng nhà xuất bản ấy nói về một
người lớn tuổi độc thân và cứng cỏi, bị một quả phụ âm mưu gạ gẫm. Bà
tiếp tục cung cấp cho ông ăn bánh ngọt có trứng pha chanh. Chủ đề của
tôi là như thế nào ông ta chấp nhận những săn sóc của bà trong khi vẫn
lẩn tránh những dự tính của bà. Sự khủng hoàng bùng nổ khi bà chuẩn bị
kết liễu ông. Bất cứ vấn đề nào trong truyện ngắn cũng cần tới những thứ
lớp tăng dần lên để giải quyết khủng hoảng, và ta có thể t́m thấy chúng
khắp nơi.
Nhưng chỉ đơn thuần có sự khủng hoảng mà viết về nó thôi th́ không đủ.
Truyện ngắn trước hết là viết về con người, và đối với kẻ khác th́ con
người mới là đối tượng đáng quan tâm nhất. Thành tố của truyện ngắn -
cái quan trọng gấp bội sự khủng hoảng - là nhân vật chính, hoặc người
giữ vai chủ đạo. Nhân vật ấy quả thật chính là truyện ngắn ấy, v́ nếu
không có nhân vật ấy th́ người đọc không cảm thấy xúc động chút nào và
họ chẳng có lư do ǵ để màng tới việc nhân vật trong truyện có giải
quyết được t́nh thế khó xử của nó hay không?
V́ tầm quan trọng của nhân vật chính đối với sự thành công của truyện
ngắn, bạn phải kỹ lưỡng trong việc chọn nhân vật. Người viết truyện
không chỉ chọn lựa mà c̣n nuôi nấng, bồi dưỡng, ôm ấp và hau háu nh́n
nó. Cuối cùng, bạn phải hiểu nhân vật chính ấy rơ mồn một tới độ bạn mặc
lấy bộ da của nó, kéo đầu nó lên ngang đầu bạn, nh́n bằng mắt nó, ngửi
bằng mũi nó, suy nghĩ bằng óc năo của nó, yêu và ghét hết thảy những ǵ
nó yêu ghét. Chỉ lúc ấy bạn mới bảo đảm được về cách thế mà nhân vật của
bạn hành sử trong bất cứ t́nh huống đă định nào, am hiểu những động cơ
của nó và độ sâu các cảm xúc của chính nó. Nếu không nh́n hoạt cảnh từ
bên trên hoặc từ bên ngoài, nếu không ôm lấy nhân vật trong ṿng tay của
ḿnh th́ bạn không thể khiến cho người đọc cũng làm y như vậy. Nhưng khi
bạn mặc quần áo cho h́nh hài của nhân vật chính th́ bạn sẽ thấy rơ mồn
một những ǵ nó phải làm để thoát ra khỏi t́nh thế khó khăn mà nó đang
lâm phải.
Dĩ nhiên một khi bạn ở bên trong đầu của nhân vật chính th́ bạn đă có
được quan điểm của nó; và đó chính là thành tố quan trọng nữa của bất cứ
truyện ngắn nào. Quan điểm - cái nh́n vào t́nh thế từ cái nh́n của một
con người cá biệt - có thể được lập thành qua lối sử dụng đại danh từ
ngôi thứ nhất hoặc ngôi thứ ba. Cả hai lối đều có những thuận lợi và
những trở ngại. Với lối sử dụng ngôi thứ nhất, bạn phải cẩn thận chỉ đưa
ra những thông tin mà nhân vật chính biết được một cách hợp lư, hoặc bạn
t́m một nhân vật nào khác, nhưng cũng phải bằng một cách thức sống động
không kém (thí dụ qua đối thoại), để mang thông tin đáng chú ư tới cho
nhân vật chính (và cho luôn cả người đọc). Nhưng bạn phải đưa người đọc
nhập vào các ư tưởng, cảm xúc và phản ứng của nhân vật chính v́, có thể
nói, là bản thân bạn đang đi quanh quẩn bên trong đầu của nhân vật
chính. Với lối sử dụng ngôi thứ ba th́ trong khi gần gũi nhân vật chính,
bạn có thể tŕnh bày hoạt cảnh rộng hơn và luôn cả những "cột mốc" sắp
xảy tới mà không đánh mất viễn cảnh của nhân vật chính, có điều lúc ấy
bạn nh́n nó một cách khá vô tư v́ bạn có thể là một người bạn của nó.
Nói cách khác, với lối sử dụng ngôi thứ nhất, bạn là nhân vật chính, và
bạn có thể diễn tả những cảm xúc của nó một cách đánh động hơn; và việc
sử dụng tiếng "Tôi" như thể đó là một kính viễn vọng chú mục vào những ư
nghĩ và hành động của nhân vật chính. Với lối sử dụng ngôi thứ ba, bạn
chỉ rơ cho người đọc thấy nhân vật chính là "Người Đó", một kẻ trong
nhóm nhân vật của truyện, và kéo người đọc tới thật gần. Lúc ấy, chúng
ta đứng bên cạnh nhân vật chính chứ không ở bên trong nó dù chúng ta vẫn
lấy quan điểm của nó. Nhưng bạn hăy đề pḥng việc nhảy từ nhân vật này
sang nhân vật nọ, việc diễn tả ư nghĩ của mỗi nhân vật, việc làm tản
loạn ng̣i bút của bạn. Viết theo lối thứ hai này th́ tác động của truyện
bị làm cho yếu đi.
Đôi khi thật khó biết trong truyện ngắn của bạn nhân vật nào nên là phát
ngôn nhân; nói cách khác, quan điểm của ai nói lên rơ rệt nhất sự việc.
Sự phân tích của bạn, sự tách bạch chủ đề khỏi các nhân vật có thể giúp
đặt nhà văn đi đúng đường. Đây là truyện của ai? Ai có lối thoát trong
đường tơ kẻ tóc? Kẻ đó là viên thám tử hay nạn nhân? Đôi khi một nhân
vật phụ bước lên diễn đàn và đảm trách công việc phát ngôn ấy. Anh ta kể
về nó khi thấy nó xảy tới cho nhân vật chính (đặc biệt nếu nhân vật
chính phải chết vào cuối truyện). "Hăy làm cho tôi xúc động, hăy làm cho
tôi quan tâm!" Dorothy Powell, một nhà văn từng làm giám khảo trong
nhiều cuộc thi truyện ngắn ở Canada, đă trả lời như vậy khi được hỏi
rằng bà chọn người đoạt giải theo nguyên tắc chỉ đạo nào. "Bạn hăy làm
cho các nhân vật ra rất thật, thật tới độ các vấn đề của chúng trở thành
vấn đề của tôi."
Bằng cách nào bạn làm cho các nhân vật ḿnh ra như thật? Đă có nhiều
sách viết về vấn đề này, nhưng rút gọn lại nó như thế này: "Bạn hăy làm
cho nhân vật của bạn ra con người, với tất cả những phức tạp của một con
người, những đức hạnh và những lỗi lầm đáng yêu!" Chúng ta đều được tạo
thành đa diện tới độ một nhân vật được gọi là đơn giản cũng làm bí một
máy vi tính.
Trong việc làm cho nhân vật của ḿnh có vẻ như thật, bạn phải trộn lẫn
vào những gạch nối về các thói riêng rẽ để có thể đặt hắn riêng ra một
bên. Hắn đi khập khểnh hoặc nghênh ngang vênh váo; hắn có vẹo đầu khi
ngẫm nghĩ không? Hắn ăn mặc chỉnh tề không...biểu lộ cho thấy cá tính...
hoặc nhếch nhác? Hắn có nh́n hau háu các bà không; có phải cô ta là
người ve văn; hắn có nói với điếu thuốc bập bập bên mép không, hoặc vừa
nói vừa nhai tăm xỉa răng? Chỉ phớt qua loại chi tiết ấy bạn vẽ thành
bức h́nh trong tâm trí người đọc và tạo ra ấn tượng rằng nhân vật chính
của bạn, nam hoặc nữ, thuộc típ người này hay típ người nọ. Nhưng chính
những chi tiết ấy vun đắp cho nhân vật từ một bức h́nh thành một sự
sống, một con người đang thở, kẻ sẽ đặt chân nó lên trang giấy và bắt
đầu cất bước đi trực tiếp.
Đôi khi bạn phải để cho nhân vật chính làm lấy công việc của nó chứ
không phải làm công việc của bạn. Đôi khi nó trở nên thật quá đỗi tới độ
nó c̣n hiểu rơ hơn bạn về việc nên kể câu truyện ra sao. Nếu bạn có một
phần kết hoàn hảo nhưng nhân vật chính không màng tới cái đó tức là đă
có trục trặc ở đâu đó, có thể do bởi ư tưởng của bạn về nhân vật ấy. Lúc
đó việc duy nhất bạn có thể làm là truy cứu lại các bước tiến hành của
ḿnh để xem ḿnh để vuột mất bước ngoặt ở chỗ nào; và nếu có thể được,
duyệt lại nhân vật chính của bạn hay duyệt lại phần kết của bạn để làm
cho nó đáng tin.
Vén lộ nhân vật, đó là cái mà truyện ngắn nhắm tới từ đầu chí cuối; và
phương cách mà bạn thể hiện là qua hành động và đàm thoại. Nhân vật nói
và chúng ta biết về con người ấy qua những ǵ hắn nói và những lời lẽ
hắn dùng. Nhưng cái đó phải phù hợp với tính cách của nhân vật và phải
thuận lư theo sự xứng hợp của con người với tŕnh độ học vấn của nó
(hoặc thiếu học vấn).
Truyện ngắn không có chỗ cho lời đối thoại vô nghĩa. Phải tính toán từng
chữ, phải chuyển động câu truyện hướng tới kết thúc hợp lư của nó. Đối
với hành động cũng đúng y như thế. Việc tŕnh bày nhân vật của bạn khi
nó bắt đầu điều chỉnh những trục trặc trong cuộc sống của nó th́ liên
quan tới người đọc một cách đầy xúc động. Người đọc muốn nh́n nó. Bạn có
người đọc đứng về phía bạn (nếu bạn gây được thiện cảm càng lúc càng
tăng cho nhân vật của ḿnh; với những nhân vật xảo quyệt th́ đó là
chuyện khác.)
Tóm lại, nếu bạn có một nhân vật chủ đạo sắc nét, một khủng hoảng để
khắc phục, một thấu cảm thiết yếu để đồng cảm bằng sự sáng tạo của ḿnh,
con mắt để nh́n thấy chi tiết đáng đem kể, đoạn mở đầu ung dung và vững
chăi, một câu truyện thu hút để kể và một ít may mắn, th́ hầu như lúc
nào bạn cũng sẽ t́m thấy trong hộp thư của ḿnh một cái ǵ đó thật sự
tốt đẹp và dễ thương do người biên tập của một tạp chí hay nhà xuất bản
nào đó gởi tới.
3.Viết Tiểu Thuyết
W.G.Hardy
Không kể những cuốn dày vài ba trăm trang,
tiểu thuyết là thể loại dễ viết hơn truyện ngắn. Trong tiểu thuyết,
không gian dàn trải hơn; không bị giới hạn nghiêm nhặt về việc thay đổi
nơi chốn, thời gian và quan điểm; và đặc biệt tự do trong việc xây dựng
truyện. Cái đ̣i hỏi chủ yếu là sự bền bỉ. Theo kinh nghiệm của tôi th́
một khi đă hoàn tất phần công việc mệt nhọc trí óc th́ sự thể hiện chúng
ra trên giấy tương đối dễ dàng.
Điều trước hết bạn cần nhớ là trong số các
loại tiểu thuyết, bạn chọn loại nào. Có thể kể ra vài loại: tiểu thuyết
lịch sử; tiểu thuyết về một miền; tiểu thuyết khoa học giả tưởng; tiểu
thuyết về cuộc sống đương đại trong đó gồm tiểu thuyết luận đề và tiểu
thuyết bán tự thuật.
Một trong những vấn đề tiên quyết mà bạn
phải giải quyết là bạn quyết định sẽ thêu hoa dệt gấm trên khung vải
loại tiểu thuyết nào. Vấn đề kế đó cần sự quyết định của bạn một cách
thật chính xác là: bạn muốn viết về cái ǵ. Có một phương pháp là ghi
lại những ǵ bạn quan tâm đặc biệt hoặc một số am hiểu của bạn (những
quan tâm của bạn về cuộc sống hoang dă, những kinh nghiệm khi bạn đi
thám hiểm, khi bạn là chủ một trang trại, hoặc khi bạn là vợ của một nhà
buôn). Thật sáo rỗng khi nói rằng bất cứ người thông minh nào cũng có
một cuốn tiểu thuyết đang trông nhờ vào những kinh nghiệm hoặc những
phản ứng của chính bản thân người ấy. Có một kỹ xảo là biết cách làm thế
nào loại bỏ sự tẻ nhạt và sự b́nh thường để tạo kịch tính cho cái đánh
động (thí dụ gặp một con gấu xám hung dữ, căn bệnh nguy kịch của một
người yêu dấu hoặc ḿnh có mặt trong chiếc xe gặp nạn.) Vậy bạn hăy ghi
ngay những sự cố có kịch tính ấy và có thể dùng những ǵ xảy ra trong
đời bạn và đời những thân nhân bằng hữu của bạn để làm kho dự trữ cho
việc viết tiểu thuyết của bạn.
Quan sát sắc bén cũng là một phương cách cụ
thể để vun quén các ư tưởng. Cũng thật sáo rỗng khi nói rằng các câu
truyện đều ở khắp chung quanh bạn nếu bạn triển khai "con mắt nh́n" và
óc tưởng tượng của ḿnh. Ở đây, nếu có một cuốn sổ tay ghi chép các nhân
vật và các sự việc đánh động th́ thật là vô giá, và cũng thế, sự kết
liên con người tưởng tượng và những phản ứng có thể có của nó trong
những t́nh huống bất thường và bất ngờ, thí dụ, cho một người nguy hiểm
đi quá giang xe, một tai nạn máy bay hoặc một vụ trộm cắp.
Đọc sách và phân tích sách để ghi lại những
ǵ bạn thích hoặc không thích, và trên hết, có một nguồn tạo ư tưởng
khác, đó là những lối thể hiện mà các tác giả dùng để tạo phản ứng. Cũng
thế đối với các bài điểm sách và các bài phân tích phim truyện.
Qua những phương cách vừa kể, bạn có khả
năng phát hiện một số lượng dồi dào các ư tưởng. Bạn hăy chọn lấy một ư
tưởng hấp hẫn bạn nhất.
Hăy giả dụ là có thể bạn đă quyết định viết
một cuốn tiểu thuyết bán tự thuật. Thế th́ lúc này bạn chọn lối kể
truyện theo đại danh từ ngôi thứ nhất hay ngôi thứ ba.
Nhiều cuốn tiểu thuyết thành công được viết
theo ngôi thứ nhất. Lối kể truyện theo ngôi thứ nhất làm người đọc cảm
thấy gần gũi. Nhưng lối ấy đầy dẫy các hạn chế; cái hạn chế rơ rệt nhất
là bạn chỉ viết ra được những ǵ chính bản thân người kể truyện nghe
thấy hoặc kinh qua. Dĩ nhiên bạn có thể dùng thư từ hoặc các tường thuật
của người khác, hoặc nói: "Tôi giả dụ hắn cho rằng tôi là một tên khờ
khạo", và những cái khả dĩ khác để vượt qua khó khăn ấy. Tuy thế, đó vẫn
là một hạn chế quan trọng.
Ngược lại, trong lối kể chuyện theo ngôi
thứ ba, bạn có thể chuyển đổi thời gian, nơi chốn và quan điểm (thí dụ
có thể thông qua nhân vật nào đó mà nghe thấy hoặc kinh qua một biến cố)
nhiều lần tùy ư thích của bạn. Ở đây, có sự tự do hơn trong bố cục và
trong việc đào sâu hơn trạng thái tinh thần và tâm lư của các nhân vật.
Việc kế tiếp của bạn là viết một bản tóm
tắt (dài từ hai trăm tới năm trăm chữ) về những ǵ bạn muốn nói với
người đọc. Từ bản tóm tắt ấy sẽ xuất hiện các sự việc, các nhân vật và
chủ đề của bạn. Tiếng chủ đề nghe có vẻ kỹ thuật nhưng thật ra không
phải như vậy. Nó chỉ đơn thuần là bản thông điệp chủ yếu hoặc các thông
điệp mà bạn muốn truyền tới người đọc.
Các nhân vật dùng để thể hiện câu truyện
của bạn th́ rất quan trọng. Ngoại trừ những thể loại mà trong đó quan
trọng nhất là cốt truyện (thí dụ truyện trinh thám), tiểu thuyết chủ yếu
là viết về con người. Nhân vật phải là những con người thật, không phải
chỉ là những đường nét không thật sự có giá trị. Nếu bạn đang viết về
cuộc sống đương đại th́ phương pháp tốt nhất có lẽ là hoà trộn tính cách
của hai hoặc ba người bạn quen biết thành một nhân vật hư cấu. Trong
tiểu thuyết lịch sử cũng thế, bạn có thể đặt các nhân vật lịch sử và hư
cấu của ḿnh theo những con người có thật mà đời sống của họ xem ra có
vẻ tương tự. Từ lúc bắt đầu có lịch sử, loài người thật ra không biến
đổi nhiều lắm.
Tôi cũng có ư đề nghị rằng bạn nên điểm tô
nhân vật của bạn bằng những sắc màu đầy kịch tính. Trên tất cả, bạn phải
cho chúng một độ sâu. Có một phương pháp là lập một bản mô tả rơ nét về
từng nhân vật của bạn. Nhân vật ấy lớn lên như thế nào; ảnh hưởng nào
nhào nặn thành mỗi nhân vật; gia đ́nh của nhân vật ra sao (cha mẹ, anh
chị em, họ hàng chú bác cô d́...) để cho bạn rốt cuộc hiểu tường tận
từng nhân vật của ḿnh. Trong khi đưa các nhân vật ấy vào tiểu thuyết,
bạn hăy tự nhắc nhủ rằng ḿnh phải hoá thân thành từng nhân vật một.
Ngang đây có vẻ như tôi lạc đề khi nhắc với
bạn những phương pháp chủ yếu nhằm xây dựng nhân vật. Đây là một lối mô
tả nhân vật do chính tác giả thể hiện theo ngôi thứ ba. Trong cuốn Gió
Loạn (The Winds of War) của Herman Wonk, bà vợ của nhân vật chính được
mô tả bằng lời này: "Tại nhà số 45 đường Rhoda Henry vẫn ở một phụ nữ
quyến rũ khác thường, nhưng nàng có phần nào giống một con cua."
Phương pháp thứ hai là thông qua lời nói và
hành động của nhân vật. Phương pháp thứ ba là thông qua phản ứng của
những nhân vật khác đối với người đang được bạn mô tả (thí dụ, có người
nói rằng: "Anh ta là một gă gàn bướng - và nguy hiểm nữa.")
Cũng có thể dùng cả ba phương pháp đó để mô
tả bất cứ nhân vật nào.
Rồi trong quá tŕnh chuẩn bị của ḿnh, tới
một lúc nào đó bạn phải khẳng định thời gian cần thiết mà cuốn tiểu
thuyết của bạn dàn trải. Thí dụ câu truyện xảy ra trong khoảng thời gian
mười ngày hoặc mười năm. Cũng thế đối với sự dàn trải về nơi chốn. Thí
dụ câu truyện diễn ra từ thành phố này sang thành phổ khác hoặc chỉ
loanh quanh trong một trang trại?
Tới thời điểm này bạn đă sẵn sàng để dàn
bản tóm tắt của bạn ra thành một "cốt truyện chi tiết", nghĩa là viết
câu truyện mà bạn muốn kể ra thành một văn bản dài từ hai ngàn tới mười
ngàn chữ. Tới đây, có sự can dự của những nguyên tắc căn bản và nhất
định. Bởi lẽ nghệ thuật đơn thuần là sự chọn lựa nên bạn hăy vứt đi
những ǵ không thích hợp với chủ đề của bạn và bạn hăy thẳng tay loại bỏ
những ǵ hời hợt và mù mờ. Bạn chớ sợ sự cường điệu hoá hay lâm ly hóa.
Bạn đă biết là thông thường, những ǵ thật sự xảy ra th́ không thể làm
thành một câu truyện hay nếu không có bàn tay kích động của bạn điểm
vào. Đối với các sự cố, bạn hăy dùng những sự kiện có thật trong đời
hoặc các kinh nghiệm, thí dụ một cơn băo sấm sét cuồng nộ, một cuộc bạo
loạn, một con sóng thủy triều, hay ngay cả một cuộc du ngoạn do nhà thờ
tổ chức; và bạn hăy dùng những nguyên liệu đó để biến các sự cố thành
kịch tính. Bạn hăy tự nhắc nhủ ḿnh rằng cái cốt yếu của kịch là sự xung
đột.
Có sự xung đột giữa người (người ở đây gồm
cả nam giới và nữ giới) và thiên nhiên, giữa người và thượng đế hoặc nhà
cầm quyền. Cũng có sự xung đột giữa người với người, giữa người ấy với
bản thân ḿnh. Xung đột được nối kết qua hành động xáo lộn trong đó gây
trở ngại giữa người ấy và mục đích mà người ấy nhắm tới. Để tạo kịch
tính cho hành động xáo lộn ấy th́ mục đích đó phải là mục đích sống
động. Thí dụ một hoa tiêu máy bay bắt tay vào nhiệm vụ giải cứu một kẻ
chắc chắn sẽ chết nếu anh ta không lái máy bay tới nhà thương kịp thời,
nhưng anh ta phải đối diện với động cơ trục trặc trong cơn băo tuyết dữ
dội và băi đáp là mặt hồ đóng băng chưa đủ độ cứng, và vân vân. Các trở
ngại như thế làm xáo lộn hành động và chúng ta có các phản ứng gay cấn,
đầy kịch tính. Cái cốt yếu mà bạn làm lúc ấy là nêu ra vấn nạn: "Viên
phi công ấy sẽ thành công hay thất bại?"
Tuy thế, tôi có ư đề nghị rằng trong văn
bản cốt truyện chi tiết, bạn cần dành chỗ cho các nhân vật của bạn giúp
bạn viết nên cuốn tiểu thuyết ấy.
Tôi cũng có ư đề cập thêm lần nữa tới sự
chuẩn bị. Dù bạn viết tiểu thuyết loại ǵ đi nữa th́ điều thiết yếu là
nghiên cứu kỹ lưỡng. Nếu bạn đang viết một cuốn tiểu thuyết trinh thám
th́ phải chính xác về cảnh sát hoặc thủ tục tố tụng. Nếu bạn đang viết
một cuốn tiểu thuyết bán tự thuật về thời đại trước khi có máy nổ th́
bạn phải biết con ngựa gắn ở phía nào và người đánh xe ngồi ở vị trí
nào. Hăy kiểm tra ba lần từng sự kiện bạn dùng dù sự kiện ấy xảy ra
trong thời cổ đại hoặc thời hiện đại. Trong việc nghiên cứu này, sách
báo ở thư viện là một nguồn cụ thể.
Sau khi hoàn tất các việc chuẩn bị ấy, tới
đây bạn đă sẵn sàng bắt tay vào cuốn tiểu thuyết của ḿnh. Nhưng bắt đầu
ở chỗ nào? Đề nghị của tôi là bạn hăy bắt đầu ở một cao điểm và nêu vấn
đề ra khiến người đọc phải thắc mắc: "Cái ǵ xảy tới tiếp đó?" Cũng là
một thủ pháp tốt nếu bắt đầu bởi những chuyển động thể lư, có tính cách
lộ liểu hoặc ngụ ư, hoặc qua các lời đối thoại.
Việc khởi đầu cuốn tiểu thuyết c̣n có một
vấn đề nữa là làm thế nào "chuẩn bị thuận lợi", nghĩa là làm thế nào cho
người đọc biết thời điểm, nơi chốn, những người trong truyện là ai, tại
sao họ có mặt, họ có mặt ở đâu, và họ liên quan với nhau ra sao, mà vẫn
giữ cho truyện chuyển động. Đàm thoại có thể góp phần vào việc đó nhưng
phải bảo đảm rằng khi tự chính bạn đọc lớn những câu đối thoại đó lên
th́ toàn bộ các lời đối thoại ấy nghe tự nhiên như lời nói chuyện thật.
Trong bất cứ trường hợp nào bạn cũng nên qua đó cung cấp những điều
người đọc cần biết, một cách kín đáo và từng chút một. Một số tác giả
thử tới lần thứ hai và lần thứ ba phần mở đầu để xem có "cảm thấy ổn"
không. Bạn cũng có thể dùng lời mở đầu hay lời nói đầu để chuẩn bị cho
những ǵ sắp xảy ra.
Bạn cũng phải quyết định về sự tiếp cận của
ḿnh. Hoặc bạn là một nhà viết tiểu thuyết lăng mạn (thế giới như bạn
thích nó là, hoặc thế giới như bạn nghĩ nó là) hoặc bạn là một nhà viết
tiểu thuyết hiện thực (thế giới như bạn nghĩ nó thật sự là). Cả hai lối
tiếp cận đó khác nhau về loại và về cường độ. Thí dụ duy hiện thực có
thể liên quan tới bệnh lư (nhấn mạnh vào ảm đạm chết chóc, xấu xa, khiêu
dâm hoặc hổn loạn) hoặc tới cái có thể gọi là "chủ nghĩa hiện thực Hi
lạp", nghĩa là cái thiện và cái ác trong người đời và cơi đời. Dù dùng
lối tiếp cận nào, mỗi hành động - dù thể lư hoặc cảm xúc - của từng nhân
vật của bạn cũng đều phải có động cơ thúc đẩy và phải nhất quán với tính
cách của mỗi nhân vật.
Trong tiểu thuyết hiện đại, việc mô tả đan
kết nhau một cách tổng quát để dàn dựng hoặc chuyển đổi một tâm trạng
hoặc đưa ra màu sắc cá biệt và làm cho nó có vẻ như thật. Trong bố cục,
phương pháp sắp xếp theo thứ tự thời gian xảy ra là phương pháp dễ nhất.
Nhưng ngay trong phương pháp đó bạn cũng t́m thấy ḿnh có thể sử dụng
"phương pháp hồi tưởng", nghĩa là thông qua tâm trí và lời nói của nhân
vật, bạn ngược trở lại các biến cố xảy ra trước chiều dài thời gian của
cuốn tiểu thuyết của bạn. Cũng có thể từ đầu tới cuối cuốn tiểu thuyết
hoàn toàn dùng hồi tưởng, như trong cuốn Chiếc Cầu San Luis Rey (Bridge
of San Luis Rey) của Thornton. Cuốn Ulysses của James Joyce được đánh
giá là "không quá đáng" trong loại tiểu thuyết "ḍng suối ư thức" trong
đó các biến cố và các cảm xúc được dàn trải xuyên suốt tâm trí của nhân
vật chính. Bạn có thể dùng các chương xen kẽ để chuyển động từ cấp độ
thời gian hiện tại ngược trở lại thời gian trước đó như trong Raintree
County của Ross Lockridge. Đối với vấn đề bố cục, tiểu thuyết chỉ có vài
giới hạn. Bạn cứ việc dùng h́nh thức kể truyện nào bạn thấy thích hợp
nhất.
C̣n về quá tŕnh bút pháp th́ lời khuyên
tốt nhất có thể là, bạn phải có cái ǵ đó để nói và nói cái đó một cách
giản dị và trực tiếp hết sức có thể được của bạn. Lời khuyên này không
gây trở ngại cho việc dùng phép ẩn dụ và phép so sánh. Hai phép đó làm
bút pháp của bạn linh động. Nhưng như người biên tập của nhà xuất bản
cũng sẽ nói với bạn, bạn hăy tránh những sáo rỗng, nghĩa là những lối
diễn tả đang được sử dụng chung quanh ta trong một thời gian quá lâu tới
độ chúng là những đồng tiền xỉn mặt và mất độ bóng. Thay vào đó, bạn hăy
cố t́m một lối tiếp cận tươi tắn và mới mẻ.
Gợi ư sau cùng của tôi là trong khi viết
bản thảo thứ nhất bạn không nên ngưng lại để trau chuốt hoặc sửa sang mà
cứ viết thẳng một mạch. Bạn để những chỗ thô tháp hoặc những phần mà bạn
hoàn toàn phác thảo lại về sau. Nếu không làm như vậy, có thể bạn sẽ
không bao giờ vượt quá vài trang đầu. Tuy vậy, nếu trên trang viết của
ḿnh bạn chừa lề thật rộng th́ khi đọc lại những ǵ đă viết lúc trước,
bạn có thể ghi chú ư tưởng của ḿnh về những điều mà bạn muốn sau này tu
chính phần đó. Khi bạn tới được phần kết thúc cuốn tiểu thuyết của ḿnh
th́ đó là thời điểm cho bạn duyệt lại. Bạn hăy duyệt tới duyệt lui cho
tới khi tác phẩm của bạn gần như hoàn hảo và chuyên nghiệp hết mức có
thể được của ḿnh. Bạn hăy là nhà phê b́nh nghiêm khắc nhất của chính
ḿnh.
4. Viết Kịch
Norman Mailer
Nhiều người mới bắt đầu viết kịch thường gởi thư xin lời khuyên của tôi
về việc soạn một vở kịch: làm thế nào khởi công và làm thế nào thành
công. Dưới đây là vài điều căn bản mà tôi hy vọng những người đang hứng
thú viết kịch ấy có thể thấy chúng hữu ích.
1. Hăy đọc sách ít nhất bốn giờ mỗi ngày. Đừng để ai yêu cầu bạn làm
chuyện ǵ khác. Bạn chỉ việc ngồi và đọc.
2. Đừng viết về đời sống hiện tại của bạn. Bạn chưa biết manh mối ǵ về
nó cả. Hăy viết về quá khứ của bạn.Viết về cái ǵ đó từng làm bạn kinh
hoàng, cái ǵ đó mà bạn vẫn nghĩ là không ṣng phẳng. Cái ǵ đó mà kể từ
lúc xảy ra cho tới lúc này, bạn không thể nào quên, không thể nào cho
rằng nó đă thật sự trôi qua hẳn.
3. Bạn đừng viết nhằm bảo với độc giả rằng bạn rất mực thông minh. Khán
giả không có chút quan tâm tối thiểu nào tới người viết kịch. Khán giả
chỉ muốn biết về các nhân vật. Nếu khán giả bắt đầu nghi ngờ rằng những
ǵ đang xảy ra trên sân khấu thật sự chỉ là do ai đó viết ra mà thôi th́
họ không chịu lắng nghe nữa. Vậy bạn hăy giữ cho bản thân ḿnh đứng
ngoài những cái đó!
4. Nếu có những nhân vật mà bạn không thể nào viết chúng ra một cách
trọn vẹn th́ hăy cắt bỏ chúng. Trong nhà hát không có chỗ cho khiên
cưỡng. Ngoài bạn ra, chẳng ai hơi đâu để ư tới những cái g̣ ép của bạn,
và một ḿnh bạn th́ không đủ làm đầy một ngôi nhà.
5. Phải có một nhân vật trung tâm. Độc nhất. Giảm giá mọi nhân vật khác
xuống. Chỉ một thôi. Và nhân vật nam hoặc nữ ấy phải muốn một cái ǵ đó.
Và tới cuối vở kịch, nhân vật ấy phải đạt được hay không đạt được cái
đó.Thế thôi. Không có ngoại lệ.
6. Bạn phải nói lập tức với khán giả rằng buổi tối hôm nay cái ǵ đang
bấp bênh, nghĩa là họ phải biết rơ nó sẽ như thế nào khi họ ra về. Theo
một nghĩa nào đó, họ là ban bồi thẩm. Bạn tŕnh các chứng cớ ra cho họ,
và lúc đó, họ nói rằng theo họ những chứng cớ đó thật hay không thật.
Nếu bạn làm được như vậy th́ mọi chuyện suôn sẻ và họ sẽ bảo bạn bè tới
xem những cái có thật ấy như thể của trời cho. Nếu những cái đó đối với
họ dường như không thật, th́ bạn hăy cố t́m cho ra lư do và đừng bao giờ
làm như vậy nữa.
7. Nếu trong khi viết mà bạn nghĩ tới các nhà phê b́nh, và trong óc bạn
xuất hiện các thành phần khán giả và các phần tử trong gia đ́nh ḿnh,
th́ hăy ngừng bút, đi đọc sách cho tới khi nào bạn có thể quên hẳn những
h́nh bóng đó.
8. Trong khi bạn đang viết một vở kịch th́ đứng thảo luận với ai về nó
cả. Những vở kịch hay bao giờ cũng chỉ là sản phẩm của một thị kiến độc
nhất, một quan điểm độc nhất. Sau khi bạn đă xây dựng xong định hướng
của ḿnh rồi th́ những đóng góp của các bằng hữu của bạn mới có thể hữu
ích. Nơi duy nhất mà bạn có thể rút ra được những lợi ích tối đa là
chính vở kịch. Nếu bạn bắt buộc phải phạm luật này th́ trong khi thảo
luận, hăy cố đừng nói tới những ǵ bạn đă và đang biết được. Hoặc cứ để
người khác nói và bạn lắng nghe. Bạn chớ nói thả cửa về vở kịch. (Qui
tắc này có lẽ giống với thành ngữ: "Đẽo cày giữa đường". Ghi thêm của
người dịch.)
9. Sát bên ghế bạn ngồi, hăy luôn luôn để sẵn giấy bút. Bạn sẽ ngồi một
chỗ trong một thời gian lâu (xem Qui tắc 1), và lúc ấy, bạn sẽ có các ư
tưởng cho vở kịch của ḿnh. Hăy viết chúng ra. Nhưng đừng đứng lên bỏ dở
việc đọc sách, mà phải ghi liền tại chỗ. Ngay sau khi ghi xong các ư
tưởng ấy, bạn phải tiếp tục đọc sách.
10. Đừng bao giờ đi tới máy đánh chữ [hay bàn phím máy vi tính] mà chưa
biết rơ câu đầu tiên bạn sẽ viết trong hôm đó là câu ǵ. Thật không tốt
cho sức khoẻ chút nào khi bạn ngồi loay hoay trước bàn phím trong một
thời gian lâu. Nếu khi đánh máy xong câu thứ nhất mà nghĩ không ra câu
thứ hai, bạn hăy đi đọc sách. Bạn chỉ viết được kịch v́ lư do độc nhất
là muốn có một vở kịch hay, c̣n ngoài ra, không có con đường nào khác để
săn sóc vở kịch, cho dù với bất cứ lư do nào đi nữa. Ngày nay, có quá
nhiều vở kịch được tạo ra theo lối miễn cưỡng như thế. Nếu ư tưởng trong
vỡ kịch không tuôn ra nhanh hơn ng̣i bút của bạn th́ bạn đừng động bút
tới nó. Bạn chỉ viết về những ǵ đang tuôn trào. Cái mà nhà hát quan tâm
là sự tuôn trào. C̣n việc viết đơn thuần chữ nghĩa là dành cho tiểu
thuyết.
5. Xây Dựng Nhân Vật
W. Madison
"Hăy đào sâu nhân vật"! Đă bao nhiêu lần người viết truyện nghe lời
khuyên ấy! Nhân vật là sự sống và hơi thở của truyện. Nếu bạn có thể làm
người đọc quan tâm tới những ǵ xảy tới cho nhân vật của bạn tức là bạn
đă chinh phục được họ. Nhưng bằng cách nào làm được việc đó?
Trước hết, điều quan trọng hơn cả, là nhân vật phải có vẻ sống động đối
với bạn, rất đỗi sống động tới độ bạn cảm thấy như bạn đang ở bên trong
da thịt của nó. Điều này có thể bất chợt xảy ra khi bạn đi ngang một
người trên đường phố hoặc gặp ai đó trong một buổi liên hoan, và lập
tức, bạn cảm nhận một cách trực giác điều ǵ đó về người đó và bạn cảm
thấy có thể dùng người đó làm nhân vật truyện của ḿnh. Đó có thể là một
việc hoàn toàn may mắn tới độ chẳng cần giải thích lư luận. Chỉ giản dị
là nó xảy tới thôi.
Việc lấy nhân vật từ đâu ra th́ không quan trọng cho bằng độ sâu và cái
nh́n thấu suốt mà bạn triển khai. Tôi quen và hiểu các nhân vật của tôi
cũng theo một cách thức tôi khám phá các nhân vật ấy xuất hiện trong đời
sống của tôi. Đó là sự pha trộn những ấn tượng đầu tiên với sự am hiểu
cụ thể và thực tế cùng ỏsự hiểu biếtơ có tính cách bí nhiệm xảy tới khi
bạn tiếp xúc với một người nào đó trong một thời gian dài. Ở đây, thời
gian là chữ chủ lực.
Hăy lập hồ sơ về từng nhân vật chính, ngay trước khi bạn viết truyện
hoặc sau khi bạn hoàn tất bản thảo lần thứ nhất. Hai mươi câu hỏi dưới
đây sẽ giúp bạn "đào sâu", thăm ḍ vào chiều sâu của nhân vật để bạn làm
quen với nó.
1. Hăy giả dụ bạn đang đi trên phố và lần đầu tiên bạn gặp nhân vật của
ḿnh. Lập tức lúc ấy óc bạn bật lên chữ nào hay câu nào đây? Nó có thể
là chữ: tàn nhẫn, cực nhọc, đáng yêu, mơ mộng, tán tỉnh, hung hăng, vụng
về... hoặc không chữ nào cả. Nó có thể là một câu, một lời cảnh giác,
thí dụ "Coi chừng!" hoặc "Để tôi!" Nó có thể là tiếng cười khúc khích rồ
dại hoặc câu chào thân thiện hoặc một lời than ai oán: "Giá như ḿnh
không quen th́ hơn!" Không quan trọng ǵ sự đụng chạm đầu tiên ấy gượng
gạo hoặc phi lư ra sao v́ nó có thể chứng tỏ một cái nh́n thấu suốt đáng
giá vào cái cốt tủy của tính cách cá biệt đó.
Ngày nọ, có một thiếu nữ đến cửa pḥng tôi - hấp dẫn, tóc hung, tươi
cười. Lúc ấy những chữ đầu tiên bật lên tróng óc tôi là "California, xứ
mặt trời, đặc biệt lành mạnh mọi mặt." Tôi cho cô ấy mười sáu tuổi, một
thiếu nữ được đánh giá cao toàn diện, và cô ấy trở thành nữ nhân vật
chính trong cuốn tiểu thuyết dành cho thanh niên của tôi "Hăy Khiêu Vũ
Với Tôi" (Dance With Me). Trong khi tôi viết cuốn tiểu thuyết đó, ấn
tượng đầu tiên ấy ở măi trong tâm trí tôi.
Một số tác giả bị quyến rũ bởi một tấm h́nh hoặc tranh ảnh trong báo tin
tức hoặc tạp chí. Họ cắt nó ra và dùng nó như người mẫu. Một ư tưởng
hay.
2. Tiếp liền sự va chạm đầu tiên đó là ấn tượng tổng quát về thể lư của
người ấy. Thêm lần nữa, bạn đừng cố gắng nghĩ cho ra những chữ mà tối
hậu bạn có thể dùng khi viết truyện đó; hăy để chữ nghĩa tự do xuất hiện
trong tâm trí bạn: "một người lực lưỡng vạm vỡ", "một người rạng rỡ",
"một người ốm yếu mảnh khảnh", "một người lùn tịt", "một đoá hồng măn
khai sắp rụng hết cánh". Dáng điệu, thế đứng, bước đi hoặc nhịp điệu
chuyển động, có thể những điệu bộ thể h́nh nào đó cũng như sự đồ sộ hoặc
rắn chắc của một thân xác sẽ lập tức cho bạn manh mối của nhân vật của
ḿnh.
3. Bạn có bị gợi nhớ tới một sinh vật hoặc một đồ vật nào không? Nếu
trong tâm trí bạn nảy ra sự so sánh, bạn hăy ḍ sâu vào nó. Có người nào
đó cực kỳ giống với chim, mèo, loài gặm nhấm hoặc khỉ; và có trường hợp
giống các đồ vật vô tri vô giác, những vật táp nham như xe đ̣, chỗi lông
gà, hoặc chiếc ly mỏng manh dùng để uống rượu. Bạn hăy cẩn thận đối với
các sáo rổng, những kiểu cách quá thường dùng như "nàng tươi như hoa"
hoặc "mũm mĩm như búp bê".
4. Liệu bạn có thể cảm giác màu sắc trong nhân vật của ḿnh không, cái
ǵ đó bên kia màu da hoặc bên kia những đường nét đơn thuần thể lư? Có
những nhà ngoại cảm nào đó tuyên bố rằng họ có thể cảm thấy màu sắc phát
ra từ con người ta. Chúng ta không thể lúc nào cũng đạt tới mức độ như
vậy nhưng chúng ta có thể có ấn tượng về một màu sắc nhất định nào đó,
ỏmột nhân vật màu nâuơ, màu vàng đỏ tươi tắn hoặc màu xanh xám ảm đạm.
Người này có thể khiến bạn nghĩ tới những màu sắc sáng lạn nguyên thủy
trong khi người khác có thể bị đặc cách hoá bởi những sắc xám huyền ảo
lung linh.
5. Nhân vật của bạn mặc loại quần áo nào? Đây là ch́a khoá quan trọng mở
vào tâm thần của nó. Thông thường, người ta mặc để làm ḿnh yên chí về
cái mà họ tin là qui chế xă hội của ḿnh: chúng ta đều mặc quần áo đồng
phục. Tuy nhiên thỉnh thoảng chúng ta có thể làm tṛ ngốc nghếch khi mặc
theo những h́nh ảnh tưởng tượng của ḿnh hoặc những khát vọng vô thức
hay không đạt được - th́ việc đó đáng cho người viết quan tâm thăm ḍ.
Và hữu ích. Thí dụ, một phụ nữ trung niên mặc những chiếc quần ḅ trang
trí và kiểu cọ quá đáng, loại dành cho con gái hoặc kể cả cháu gái của
ḿnh, th́ có thể ngụ ư rằng bà không muốn kẻ khác biết tuổi thật, hoặc
rằng bà đang thật sự kinh hăi v́ ḿnh càng ngày càng già và không c̣n
hấp dẫn những người trẻ (hoặc thanh niên?), hoặc rằng bà đang muốn sống
lại những nếm trải lăng mạn và trẻ trung của ḿnh. Một doanh gia đi giày
cao cổ, chỉ mặc sơ mi, quấn khăn cao bồi thay cho cà vạt, và mang cái
cặp nhỏ đựng tài liệu vào trong văn pḥng của ḿnh ở một thành phố lớn
th́ có ngụ ư điều ǵ đó quan trọng về bản thân và những mơ mộng của ông
ta. Nó có thể là không tuân theo một qui ước hoặc khao khát một tuổi trẻ
bất cần mà ông không bao giờ có.
6. Giọng nói của nhân vật cũng là một vén lộ. Liệu bạn có thể diễn tả
trọn vẹn đặc tính của một giọng nói trong một từ, thí dụ, dịu dàng, dỗ
dành, khắc nghiệt, thiện cảm, khí lực vv.? Nhân vật của bạn nói nặng
giọng, ngọng ngịu hay lè nhè sao đó? Nó dùng chữ như thế nào? Nó nói cái
ǵ, và cái ǵ nó không muốn nói ra? Trong khi bạn quen thuộc thêm với
nhân vật, bạn hẳn có thể bắt chước nó, đặc tính của giọng nói, lối diễn
tả, gợi ra những tiếng mà nó dùng. Trong khi viết, bạn hăy làm ḿnh như
thể diễn viên, nói thật lớn những ǵ nhân vật ấy nói cho tới khi bạn tin
chắc rằng đó đúng là những ǵ nó phải nói.
7. Từ đầu tới cuối diễn tiến của truyện, nhân vật của bạn sống nơi nào?
Môi trường gần gũi ấy áp lực lên nó bao nhiêu và nó chủ động kiểm soát
được bao nhiêu? Nó có thích môi trường ấy không? Môi trường ấy có ư
nghĩa ra sao đối với nó? Liệu nó có muốn rời xa môi trường ấy không, và
nếu muốn th́ tại sao?
8. Nhân vật ấy sinh ở đâu và lúc nào? Thời thơ ấu nó sống ở đâu? Xứ nào?
Môi trường nào? Nghĩa là, thành phố, thị trấn nhỏ, vùng quê, vùng núi,
duyên hải? Bối cảnh ấy h́nh thành tính cách của nó như thế nào? Về mặt
lịch sử, tại đó có xảy ra điều ǵ cá biệt không?
9. Cái ǵ ảnh hưởng sớm sủa nhất lên nhân vật và được giả định là quan
trọng? Ảnh hưởng của cha mẹ, anh em, bà con, bạn bè, thầy cô, những yêu
thương thời non trẻ? Ở đây bạn sẽ t́m thấy nhiều ch́a khóa cho tính cách
của nhân vật mà bạn đang nghiên cứu.
10. Mỗi thập niên tuổi tác đều có những vấn đề mới, những định chuẩn
đang biến đổi, những tâm trạng khác biệt. Tuổi tứ tuần không giống tuổi
ngũ tuần, tuổi ngũ tuần không giống tuổi lục tuần, và cứ thế. Độ tuổi
nào trong đó nhân vật của bạn h́nh thành cái tính cách gây ảnh hưởng lên
các hành động và quan niệm sống của nó? Nó chấp nhận các định chuẩn
trong thời điểm của nó hoặc nổi loạn chống lại?
Chúng ta phải bước quá tới bên kia ấn tượng ban đầu dù chắc rằng nó luôn
luôn ở măi với chúng ta. Liệu bạn có thể bắt chước nhân vật của ḿnh, đi
dạo với nó, tṛ chuyện với nó, biết một cách chính xác rằng nó sẽ nghĩ
ǵ và sẽ phản ứng ra sao trước hầu hết mọi việc? Nếu như thế, nó vẫn c̣n
mang ngoại h́nh thể lư. Bây giờ, bạn hăy cố đi vào nội tâm của nó. Hăy
biết nó tận tường hơn nó biết về chính nó.
11. Đối với nó, cái ǵ quan trọng nhất? cái ǵ nó muốn hơn tất cả những
cái khác? Bạn có biết những tưởng tượng của nó? những mơ mộng của nó?
12. Nó có xung khắc nào? Nếu nó không có vấn đề th́ nó không quan tâm
tới những cơ may nào? Xung khắc của nó do hoàn cảnh áp đặt hoặc phát
sinh từ nội tâm của nó? Giả dụ nó là một thanh niên ghê tởm chiến tranh
tuy muốn bảo vệ quê hương của ḿnh, một t́nh trạng khó xử thường xảy ra
với thanh niên ngày nay.
Cái ǵ xảy ra cho một phụ nữ muốn thoát ly và sống một ḿnh tuy sợ rằng
nếu làm như vậy th́ sẽ đánh mất gia đ́nh?
Bạn muốn nhân vật chủ động giải quyết xung khắc hoặc để mặc số phận hay
hoàn cảnh giải quyết dùm nó?
13. Nhân vật sẽ đi xa tới đâu để sở đắc cái nó muốn? Nó sẽ chiếm đoạt
cái đó, phạm tội ác hay thực hiện một hành động phi đạo đức để đạt mục
đích? Bạn có thể câu người đọc bằng cách đưa người đọc cũng thắc mắc với
bạn về điều đó.
14. Đây là câu hỏi quan trọng nhất mà bạn phải kể: Nhân vật của bạn sợ
cái ǵ nhất? cái ǵ khiến nó không thể đạt tới cứu cánh?
15. Có những lănh vực vén lộ thêm rất nhiều. Cờ bạc, tiền, t́nh yêu.
Việc chiến thắng quan trọng ra sao đối với nhân vật của bạn? Làm thế nào
nó xử lư việc tranh đua?
16. Nó phản ứng như thế nào đối với trẻ con, và loài vật, và người khác
xứ sở, người già? Làm sao bạn biết? Nó có đá con chó của vợ khi bà ấy
vắng mặt, không ai bảo vệ con chó? Khi một con nhện ḅ vào pḥng ngủ của
nó, nó thà đưa con nhện ra ngoài hơn là giết con nhện? Liệu người đàn bà
ấy có chịu cho người tây tàu, da đen hoặc kẻ có con cái thuê nhà không?
17. Nhân vật của bạn h́nh thành cốt truyện như thế nào? Cốt truyện h́nh
thành nhân vật nam/nữ ấy như thế nào? Suốt diễn tiến của truyện, nó cứ
thế triển khai hoặc chuyển đổi? Giả dụ có cơ hội nào đi nữa nó vẫn trước
sau như một và không hứa hẹn thay đổi ǵ, liệu bạn có giải thích được
điều đó không?
18. Nhân vật này tương tác với các nhân vật khác trong truyện ra sao? Ai
là nền của nó? Ai tương phản hoặc bổ sung cho nhân vật nam/nữ của bạn?
Ai hoặc cái ǵ đe doạ nó?
19. Tới đây xem như bạn đă nghiên cứu đầy đủ nhân vật ấy. Bạn có thích
nam/nữ nhân vật ấy không? Cái ǵ làm bạn không thích? hoặc bạn cảm thấy
nó tiêu cực? Sao, nhân vật ấy chẳng có khuyết điểm nào ư? Thế th́ nó có
vẻ tẻ nhạt, và không hoàn toàn có tính người. Đối với những nhân vật xấu
của tác phẩm th́ cũng chịu chung một lư thuyết như thế. Một người hoàn
toàn xấu th́ chỉ ít nhàm chán hơn người hoàn toàn tốt một chút thôi. Hoạ
sĩ Rembrandt thường khuyên nên lẫn một chút bóng tối vào vùng sáng và
một chút sáng vào khu vực tối của bức hoạ. Cũng một nguyên tắc như thế
sẽ làm cho nhân vật của bạn ra thú vị hơn.
20. Sau cùng, có cái ǵ trong nhân vật của bạn khiến người ta quan tâm
tới những ǵ xảy ra cho nó? Dù bạn đang viết một "cuốn tiểu thuyết vĩ
đại nhất nước" hoặc một truyện ngắn hết sức khiêm tốn, th́ người đọc của
bạn cũng phải xúc động về nhân vật của bạn, bằng không bạn sẽ mất độc
giả. Có phải bạn thấy ḿnh can dự quá khiến bạn ghét việc hành hạ các
nhân vật của ḿnh phải chịu khổ sở? (Dù thế nào đi nữa bạn cũng phải làm
điều đó v́ nếu không có khổ sở th́ không có truyện.)
Con người có thể phức tạp vô tận. Hai mươi câu hỏi vừa kể chỉ là cái đầu
tiên trong rất nhiều câu hỏi mà bạn sẽ đặt ra cho các nhân vật của ḿnh.
Trong một ngày mưa to gió lớn nhân vật của bạn làm ǵ? Nó có khai gian
thuế lợi tức không? Nó thích ăn món ǵ? Trong kỳ nghỉ, nó sẽ đi đâu nếu
nó được tự do chọn lựa và không lo nghĩ vấn đề tiền bạc?
"Đào sâu hơn" nghĩa là ăn nằm, sống ngày sống đêm với nhân vật của bạn.
Đó là cách duy nhất để gặp gỡ những con người thú vị.
6. Chữ, Công Cụ Của Nhà Văn
A. Nyland
Chữ là công cụ của nhà văn. Chữ diễn đạt ư nghĩ của chúng ta; chúng cung
cấp một lối ra cho các ư tưởng của chúng ta; chúng là phương tiện qua đó
nhà văn truyền đạt.
Có quá nhiều cái được viết ra mà không có khả năng truyền đạt nhưng
nhiều người không nhận thấy cái-gọi-là bất lực đó lắm khi chỉ là một bức
màn khói được cân nhắc kỷ lưỡng. Thí dụ các nhà chính trị thường dùng
chữ để lẩn tránh đề tài. Họ không muốn dấn ḿnh vào một quyết định nhất
định nên họ nói loanh quanh vấn đề. Shakespeare đă để cho nhân vật
Macberth của ông mô tả đời sống bằng những lời có thể áp dụng cho nhiều
cuộc diễn thuyết và diễn văn dành cho công chúng ngày nay:
... đó chỉ là truyện kể lể
cũ kỹ của một gă khờ,
toàn lời la tiếng rú
chả ư nghĩa ǵ
Đôi khi sự thiếu hiệp thông được thanh niên dùng để nhấn mạnh tới khoảng
cách giữa hai thế hệ - người ta sống trong hai thế giới khác nhau. C̣n
có sự cố ư xuyên tạc ư nghĩa của chữ để tạo thành ngôn ngữ riêng cho
đoàn nhóm hoặc phe đảng. Có thể gọi tất cả những cái đó là hành động sử
dụng tiêu cực chữ. Và đó không phải là cách sử dụng chữ mà chúng ta,
những nhà văn, muốn dùng. Chúng ta phải tích cực, cảnh giác và sáng tạo.
Một nhà văn thành công th́ phải yêu chữ. Đó phải là một t́nh yêu đầy am
hiểu, thiện cảm và kiểm soát rốt ráo. Một nhà văn phải có từ vựng tương
xứng và phải dùng tốt chữ. Đó là bí quyết của sự truyền đạt. Mỗi chữ
trong câu phải chuyên chở sức nặng của chính nó. Chính phẩm chất ấy
khiến người ta nhớ măi các diễn văn và bài viết của Winston Churchill.
Không biết bao nhiêu lần ông dùng các câu diễn đạt hoàn hảo tới độ không
thể thay một chữ trong câu mà không làm biến đổi ư nghĩa hoặc hủy hoại
sự hoàn hảo tiết tấu của câu. Một thí dụ mà ai cũng biết, là ông bày tỏ
ḷng tôn kính đối với Không lực Hoàng gia Anh trong Đệ Nhị Thế Chiến
bằng câu: "Chưa bao giờ trên chiến trường xung đột của loài người có quá
nhiều người nợ một số quá ít người như thế."
Chúng ta có khả năng truyền đạt. Những tâm trí vĩ đại thời quá khứ mất
nhiều công sức để thực hiện việc đó. Phải chăng những thất bại thời hiện
tại chỉ dấu cho biết sự lười biếng, sự lảng tránh hoặc sự thiếu vắng các
tâm trí vĩ đại? Vào lúc này, các tâm trí vĩ đại vẫn hiện hữu và chúng ta
đều cảm thấy măn nguyện rộn ràng khi bắt gặp họ. Nhưng hết thảy họ đều
dùng chữ giản dị, trực tiếp và đầy thuyết phục.
Chúng ta có thể làm ǵ để sở đắc khả năng đó? Dưới đây là mấy bước rất
giản dị để tiến đến mục đích đáng thèm muốn ấy.
1.Giữ tâm trí rộng mở. Khi gặp một chữ mới, bạn hăy nh́n thật kỹ câu văn
trong đó có dùng chữ đó. Lúc đó, qua việc để ư tới ngữ cảnh, bạn có thể
h́nh thành ư niệm tương đối chính xác về ư nghĩa của chữ đó. Một khi bạn
đă cảnh giác chữ đó th́ bạn sẽ nhận thấy ḿnh thường xuyên để ư tới nó.
Dần dà nó trở nên quen thuộc với bạn tới độ bạn nhận ra ḿnh đang dùng
nó một cách dễ dàng và tự nhiên.
2. Đọc nhiều bộ môn. Mỗi ngành học có một từ vựng đặc biệt. Bạn đọc về
lănh vực bạn quan tâm nhưng bạn đừng dừng lại trong đó. Bạn hăy đọc
những khu vực chung quanh lănh vực của bạn; đọc luôn cả những quan điểm
đối lập. Việc đó tạo thêm nhiều lợi thế cho bạn: nó làm duổi dài tâm trí
của bạn, mở rộng tư duy của bạn và luyện cho bạn khả năng tự ḿnh diễn
đạt. Nó cũng gia tăng từ vựng của bạn, giúp bạn nhận thức những sắc thái
ư nghĩa mà trước đây bạn chưa cân nhắc tới.
3. Làm bạn với từ điển. Việc sử dụng cách riêng từ điển trong tự nó là
một lối học rộng và thoáng. Từ điển dạy bạn viết chính tả đúng, phát âm
đúng, gom các chữ thành nhóm chữ, những ǵ kỳ vọng vào chúng, bối cảnh
từ nguyên, những ǵ chúng có thể cưu mang và những ǵ chúng không thể
cưu mang.
Khi bạn tra ư nghĩa của một chữ th́ hăy đọc hết tất cả những điều mà từ
điển nói cho bạn biết về chữ đó. Kế đó nh́n lên những chữ phía trên nó
và nh́n xuống những chữ phía dưới nó trong cùng một cột trang. Bằng cách
ấy, bạn không chỉ làm quen với một chữ mà thông thường, c̣n làm quen với
tất cả nhóm chữ đó, và bạn bắt đầu lập thành thói quen nhận ra chữ theo
từng nhóm. Cũng thế, bạn hăy để ư tới tiếp đầu ngữ và tiếp vĩ ngữ dùng
để cấu thành một chữ từ ngữ căn của nó và những biến đổi trong ư nghĩa
hoặc những sắc thái ư nghĩa sở đắc nhờ việc tiếp thêm vào ngữ căn.
Chúng ta đều biết rằng đời sống ở bất cứ xứ sở nào cũng đều phong phú
thêm bởi văn hoá của những người từ xứ sở khác đến sinh sống. Điều đó
cũng đúng đối với chữ. Tiếng Anh giàu có về từ vựng một cách đáng kinh
ngạc khiến nó có thể cung ứng đủ loại sắc thái ư nghĩa. [Trong tiếng
Việt cũng thế. Có sự du nhập những chữ có gốc từ tiếng Hoa, Mă lai, Pháp,
Mỹ, Cambodia...- ghi thêm của người dịch]. Có nhiều chữ do kiều dân mang
vào, được niềm nở chào đón và trở thành ngôn ngữ của chúng ta v́ sự
chính xác khoa học hoặc sự phong phú văn hóa mà chúng mang theo trong
ḿnh. Những chữ ấy ḥa nhập vào ngôn ngữ khi nhu cầu dùng chúng ngày
càng cao, và chúng nổi bật khi ở vào vị trí nhất định v́ chúng bộc lộ
một mạo hiểm mới.
4. Đọc thơ. Dù viết thể loại nào đi nữa, bạn hăy đọc thơ. V́ thơ là kết
tinh của ư tưởng nên nó dùng chữ theo lối đặc biệt. Bài thơ hay th́ diễn
tả ư nghĩ với số chữ tối thiểu và mỗi chữ chuyển tải trọn vẹn sức nặng
của nó. Bạn cũng có thể học vô số điều về chữ và sự sử dụng chính xác
chữ qua việc nghiên cứu bản thảo của những nhà văn lớn. Thí dụ bản thảo
bôi đi xóa lại của Keats và Shelley là những tường tŕnh về cách mỗi nhà
thơ đẽo gọt câu thơ và đoạn thơ của ḿnh, việc chọn lựa chữ và việc loại
bỏ chữ, cho tới sau cùng đạt được sự diễn tả hoàn hảo.
Các nhà viết văn xuôi cũng làm y như vậy. Trên một trang bản thảo lem
luốc của một truyện ngắn, Malcolm Lowry viết lui viết tới một câu sửa đi
sửa lại mười sáu lần, phần nhiều mỗi lần chỉ khác nhau có một chữ. Đôi
khi các nhà văn sau khi thí nghiệm lại hài ḷng quay trở lại câu viết ra
lần đầu v́ nó là câu hay nhất.
Văn xuôi cũng có thể dùng các lối diễn đạt của thơ v́ tính chất phong
phú của chúng nhưng phải dùng một cách dè sẻn. Trong các lối đó có các
phép điệp ngữ, ẩn dụ, so sánh và tượng trưng. Việc dùng phép điệp ngữ
trong văn xuôi khiến nhà văn nghe có vẻ nôn nao và tự nhận thức, kể cả
xúc động nữa. Phép này tốt nhất dành cho các nhà văn sao đi chép lại cho
các đại lư quảng cáo. Phép ẩn dụ và phép so sánh có chỗ đứng trong văn
xuôi nhằm đưa một nhăn quan mới mẻ vào cái đang được diễn tả hoặc đang
được tŕnh bày, hoặc để lập thành một sự so sánh hay một sự tương tự. Có
thể dùng chúng trong đối thoại để thể hiện một hiệu quả đáng khao khát.
Có những lối so sánh đă lỗi thời như "nặng như ch́", hoặc "nhanh như sóc"
nhưng ta vẫn có thể dùng như những khuôn sáo để diễn tả một con người
suy nghĩ theo lối ṃn.
Việc dùng phép tượng trưng có thể làm sắc nét tác động của chữ được dùng
để diễn tả nó. Tuy vậy, ta cần nhớ rằng biểu tượng th́ không bao giờ là
một lối diễn tả mở ra rồi khép lại ngay; nó luôn luôn đưa dẫn tới một
cái ǵ đó. Bài thơ hoặc truyện ngắn không chỉ "có tính cách tượng trưng"
- nó phải tượng trưng cho một cái ǵ đó.
Không quan trọng ǵ việc bạn dùng lối diễn đạt nào. Thành tố căn bản là
chữ. Xây dựng từ vựng không có nghĩa là tom góp một danh sách thật dài
những chữ nhiều âm tiết. Nó có nghĩa là hiểu chữ, đặc biệt những chữ
chính xác và giản dị, và hiểu chúng cặn kẽ tới độ bạn có thể diễn tả ư
nghĩ của bạn một cách rơ ràng và sáng sủa. Một số truyện ngắn hay nhất
thế giới được viết bằng những chữ giản dị. Bạn hăy nghiên cứu câu chuyện
đứa con trai hoang đàng trong Kinh thánh. Bạn hăy nghiên cứu các tác
phẩm của những tác giả truyện ngắn vĩ đại, các nhà tiểu thuyết và các
nhà tiểu luận vĩ đại. Các câu truyện ấy là những ghi chép đáng giá về
nhiều điều: cốt truyện, xây dựng nhân vật, không khí truyện - toàn bộ
những yếu tố cấu thành một tuyệt phẩm. Nhưng trên tất cả, chúng là những
gương mẫu sáng chói về chức năng và sự sử dụng hứng thú các con chữ.
_____________________
Chú thích của người dịch:
Giả Đảo (779-843)
Sống vào thời Thịnh Đường. Ông từng làm nhà sư và sau đó làm quan;
thường bị biếm v́ thói quen chỉ trích cấp trên và chê bai chính sự. Ông
sành thơ ngũ luật, để lại vài bài hay và nổi tiếng gọt dũa từng câu từng
chữ. Điển tích "thôi xao" trong văn học là có xuất xứ từ ông.
Nguyên âm Hán Việt của bài thơ dịch:
TUYỆT CÚ
Nhị cú tam niên đắc,
Nhất ngâm song lệ lưu.
Tri âm như bất thưởng,
Qui ngọa cố sơn thu.
B. Kaplan
Nhà văn nữ Canada, sinh tại Winipeg, bắt đầu viết văn năm chín tuổi. Năm
1973 bà được giải thưởng Tưởng Niệm Kathleen Strange của Hiệp hội Các
Tác giả Canada. Tác phẩm: Corner Stone (1975); Malke, Malke (1977); The
Emty Chair (1986)...
W.G. Hardy
Nhà văn và giáo sư môn văn học cổ điển tại Đại học Alberta. Ông bắt đầu
sự nghiệp bằng việc viết tiểu thuyết diễn tả ḷng ham muốn t́nh dục, lấy
từ các đề tài trong Kinh thánh và tác phẩm cổ điển. Tác phẩm: Father
Abraham (1935); Turn Back the River (1938)...
Norman Mailer
Nhà văn, kịch tác gia và soạn giả kịch bản điện ảnh Mỹ. Ông sinh ở New
Jersey, mé sau của Brooklyn. Bắt đầu viết tiểu thuyết khi chưa tốt
nghiệp Đại học Harvard. Từng tham gia Thế chiến Hai và dùng việc đó làm
chất liệu nền tảng cho nhiều tác phẩm của ḿnh. Tác phẩm: The Deer Park
(1955); An American Dream (1965); Why We Are in Vietnam (1967)...
W. Madison
Nhà văn Anh. C̣n được gọi là Henry Williamson. Ông là tác giả của hơn 66
tác phẩm thuộc nhiều thể loại khác nhau.
A. Nyland
Tên đầy đủ là Gentry A. Nyland. Nhà văn Mỹ. Tác phẩm: Mr. South Burned
his Mouth (1941)...
Trang Nguyễn Ước
art2all.net
|