Ninh Giang Thu Cúc
TRẦN THỊ NHƯ MÂN (1907 – 1992) TIỂU SỬ VÀ HOẠT ĐỘNG GIÁO DỤC CHÍNH TRỊ BÁO CHÍ
Nữ sĩ Như Mân và cụ Đào Duy Anh
Năm sinh: 1907 tại Thanh Hà, Bao Vinh, Huế. Tiểu thư Trần Thị Như Mân xuất thân từ ḍng họ Trần. Nội tổ là vị quan đại thần phụ chánh, một trong các vị phụ chánh nhận di mệnh của Hoàng đế Hồng Nhậm Tự Đức để tuyên đọc chiếu chỉ truyền ngôi cho thái tử Ưng Chân; và bị thảm sát bởi quan điểm bất đồng với các bạn đồng liêu trong mưu đồ phế lập, đó là phụ chánh đại thần Trần Tiễn Thành. Thân phụ của Trần Thị Như Mân là ai trong 8 người con trai của cụ Tiễn Thành, các tài liệu tham khảo không thấy nhắc đến, mà chỉ biết là cô Mân thường theo cha mẹ ở nhiều tỉnh mà cụ thân sinh được bổ dụng trấn nhậm, măi đến 7 tuổi mới lại về Huế để học hành. Như Mân trái ngược với đức tính nhút nhát của các chị. Cô là người hoạt bát nhanh nhẹn, nói năng chững chạc rơ chữ tṛn câu, và được thừa hưởng sự uyên bác thông tuệ của ḍng họ của nội tổ nên rất giỏi về văn chương thơ phú, đọc thông viết thạo hai ngoại ngữ Hán văn và Pháp văn. Năm 1925 Trần Thị Như Mân đỗ đầu cao đẳng tiểu học, rồi tiếp đến là bằng Dylome và cô được bổ dụng làm trợ giáo kiêm giám thị ngay tại ngôi trường cô đă học, đó là trường Nữ học Đồng Khánh. Cũng trong thời gian này nhà hoạt động chính trị, chí sĩ yêu nước Phan Bội Châu bị thực dân Pháp bắt tại Thượng Hải rồi đưa về Việt Nam. Ṭa án tối cao Pháp kết án tử h́nh, nhân dân Việt Nam bàng hoàng đau đớn trước sự dă man của thực dân Pháp. Thành phần trí thức trẻ toàn quốc nổi dậy đ̣i ân xá cho cụ Phan. Từ Thừa Thiên Huế - Trần Thị Như Mân từ lâu đă xem cụ Phan Bội Châu là một thần tượng về ḷng yêu nước, bây giờ nhận được hung tin về người anh hùng này, cô như thấy sét nổ giữa trời quang – và việc cần làm ngay của cô giáo Mân là tập hợp một số bạn chí thân. Cô thảo ngay một điện tín bằng tiếng Pháp gởi cho tên toàn quyền A.Varene, đề nghị thu hồi án tử h́nh đối với nhà ái quốc Phan Bội Châu. Bức điện văn tâm huyết ấy nội dung Việt ngữ như thế này: “Kính gởi quan Toàn quyền A.Varene ở Hà Nội. Chúng tôi, tất cả nữ giáo sư và học sinh trường Nữ học Đồng Khánh mong muốn Ngài suy xét và rút án tử h́nh cho nhà yêu nước Phan Bội Châu”. Ai đó ở nhà dây thép đă v́ chút lợi lộc cá nhân – đánh mất t́nh đồng bào nên báo cáo sự việc với chính quyền địa phương, và ngay sau đó giám đốc Nha Học Chánh Trung Phần đă đích thân đến làm việc với hiệu trưởng Đồng Khánh bằng lời lẽ vô cùng khiếm nhă… Không một chút lo lắng sợ sệt, cô Như Mân đă nhận trách nhiệm về việc làm xuất phát tự ḷng yêu Tổ quốc và quư trọng một chí sĩ v́ tranh đấu cho độc lập của Tổ quốc Việt Nam, của nhân dân Việt Nam mà không quản ngại đến sự sống chết của bản thân. Cô dơng dạc bảo với ông giám đốc Nha Học Chánh: Tôi và cô Vệ là bạn chí thân của tôi, hoàn toàn nhận mọi hậu quả của việc làm ấy, việc làm do cá nhân hai chúng tôi, không liên quan chi đến bà hiệu trưởng trường tôi cũng như các đồng nghiệp và các bạn học sinh trong trường. Trước lời lẽ đanh thép của cô giáo trẻ tuổi can trường và nghị lực, ông giám đốc Nha Học Chánh đành hậm hực ra về, và nhà chức trách địa phương cũng không tra cứu nữa, nhưng từ đó tên tuổi cô giáo Mân và các đồng sự liên quan đến được sở mật thám Huế lưu ư đặc biệt, tất nhiên danh tánh được “trang trọng” ghi vào sổ “đoạn trường” đợi có cơ hội là “phong thánh” đó thôi (!) Có lẽ do tác động từ nhiều phía nên bản án tử h́nh dành cho cụ Phan được hủy bỏ, và người công dân yêu nước, nhưng lại là tội nhân của “nhà nước đại Pháp” bị đưa về Huế giam lỏng dưới sự giám sát của mạng lưới mật thám Pháp. Cô giáo Như Mân vô cùng xúc động mừng rỡ khi nhận được tin ấy, và cô t́m đủ mọi cách để ra mắt nhà chính trị mà cô ngưỡng mộ. Sự xúc động đă cho cô cảm hứng để viết: “Ao ước bấy lâu chừ được ngày Vĩ nhân hạnh ngộ giữa trùng vây Bốn bề răng cản t́nh sông núi Gai góc nào ngăn nghĩa nước mây” Đồng khí tương cầu đó là quy luật để cho những con người mang chung một lư tưởng phụng sự xă hội gặp nhau để đồng cam cộng khổ, biến hoài băo thành hiện thực, mà “Ông già Bến Ngự” là cái gạch nối để các tâm hồn lớn như Nữ sử Đạm Phương, bà Trần Quang Khải và Trần Thị Như Mân gặp gỡ để cùng lập ra trường “Nữ công học hội” mà cố vấn là cụ Phan Bội Châu. Tiếp theo là sự ra đi của nhà yêu nước, nhà hoạt động cách mạng đă từng bị thực dân Pháp bỏ tù tại đảo Côn Lôn, ông đă viết bài thơ tự thán: “Nhọc ḷng chi lắm dă tràng ơi Xe cát bao năm chẳng thấy rồi Tháng lụn ngày qua cà cụng đẩy Băi dài sóng cả tát xô bồi Mượn hồn Tinh Vệ thù cho biển Hóa kiếp Ngu Công chống mấy trời Cuộc thế tang thương đâu đă chắc Thân này xin hăy bạn cùng ngươi” (Phan Châu Trinh) Nhận được tin cụ Phan Châu Trinh qua đời tại Sài G̣n, giới trí thức cả nước bàn tán sôi nổi tiếc thương vô cùng, các tỉnh thành cùng đồng loạt tổ chức lễ truy điệu chí sĩ Phan Châu Trinh, học sinh các trường bị đuổi học v́ đi dự lễ truy điệu. Ở Huế cô giáo Trần Thị Như Mân bị cho thôi việc v́ chính quyền bảo hộ thực dân Pháp ghép tội cô cầm đầu nữ sinh Đồng Khánh đi dư lễ truy điệu, nhân tâm hỗn loạn trong không khí ngột ngạt của sự kỳ thị áp bức… Nhân dịp “rảnh việc” ở trường Đồng Khánh, hội nữ học cử cô ra miền Bắc học dệt lụa Hà Đông và cách nuôi tằm lấy tơ. Bây giờ chúng ta mời nhau đi vào thăm khu vườn t́nh ái của nữ sĩ Như Mân. Trở lại với ngày khánh thành trường “Nữ công học hội” mà Trần Thị Như Mân trong vai một thư kư mẫn cán đă dịch bài diễn văn mà bà Đạm Phương vừa đọc trong phút khai mạc buổi lễ khánh thành ra Pháp ngữ, và cất giọng đọc trong trẻo lưu loát trước bao quan khách Việt Nam và cả Tây – nội dung bài diễn văn nhắn gởi và kêu gọi sự quan tâm giúp đỡ ủng hộ hội, tŕnh bày tôn chỉ và mục đích phục vụ xă hội, bảo vệ và phát huy khả năng nghề nghiệp của nữ giới, bài diễn văn bằng tiếng Pháp vừa dứt cử tọa vỗ tay nồng nhiệt, trong số quan khách có một thanh niên phong vận hào hoa miệng tươi mắt sáng đă nh́n Như Mân với cái nh́n đầy thiện cảm – Như Mân bối rối trước tia nh́n ấy… Buổi lễ khánh thành được sự hưởng ứng, cổ vũ của công chúng nên đă thành công tốt đẹp. Đến cuối buổi lễ cô Như Mân mới biết được danh tánh, học hàm của người thanh niên đă làm cô xao xuyến với cái nh́n biết nói đầu tiên đấy là giáo sư Đào Duy Anh. Nhân duyên tiền định đă sắp xếp cho những cuộc gặp gỡ tiếp theo, để hai bên đồng cảm nhau trong nhiều lĩnh vực, từ lư tưởng phụng sự đất nước xă hội đến quan niệm sống... họ đă từng vào tù ra khám v́ chống đối thực dân Pháp để bảo vệ quyền tự chủ cho dân tộc, cho sự b́nh yên của mỗi mái nhà – và tất nhiên: đồng khí tương cầu, một lễ thành hôn do hai gia đ́nh xếp đặt đă diễn ra tốt đẹp để cô Như Mân thành bà Đào Duy Anh. Từ đó, họ là chim liền cánh cây liền cành, ca dao dân tộc ta chỉ bằng hai vế sáu tám mà đắc dụng trong mọi trường hợp: Trên đồng cạn dưới đồng sâu Chồng cày vợ cấy con trâu đi bừa Vâng, đôi bạn đời lư tưởng ấy đă sát cánh kề vai cùng cày cấy trên cánh đồng chữ nghĩa mà con trâu là ng̣i bút - từ ng̣i bút đầy dũng khí và thông tuệ của cái thuở đôi uyên ương này c̣n là người dưng, Như Mân đă là dịch giả chuyển ngữ tiểu thuyết của Victor Hugo là cuốn Miserables mà hai nhân vật nữ trong nguyên bản là Fantinr và Cosette thành hai tiểu truyện với tên “Hồng nhan bạc mệnh” và “Đầu xanh tội ǵ” đăng trong số đầu tiên của “Phụ nữ tuần san” vào tháng 5/1929. Lúc ấy chàng thanh niên trí thức độc thân Đào Duy Anh đang hoạt động báo chí với vai tṛ chủ bút tờ báo “Tiếng Dân” ở Huế. Trở thành phu nhân của giáo sư Đào Duy Anh, Như Mân là một trợ thủ, một cộng sự đắc lực của chồng trong nhiều lĩnh vực, đặc biệt là việc sắp xếp soạn thảo Pháp Việt từ điển, Hán Việt từ điển, và từ điển Truyện Kiều. Gái có công th́ chồng không phụ, thể hiện sự “không phụ” ấy là ḍng chữ trang trọng mà giáo sư Đào Duy Anh đă dành cho bà trong những ḍng chữ trang trọng ở đầu cuốn “Từ điển Truyện Kiều”: “Cuốn từ điển này hoàn thành được là nhờ sự cộng tác của vợ tôi: Trần Thị Như Mân” Chao ôi! Giá như mọi ông chồng trên cơi đời này đều biết nói những lời tương tự như ông Đào Duy Anh đối với những người vợ một đời tận tụy v́ mọi người, v́ gia tộc, v́ chồng con… Sự phối ngẫu ấy là một cuộc hảo lương duyên - mà hiệu quả là một trong những tác phẩm sinh động bằng xương thịt, mà cụ Phan Bội Châu với tất cả ḷng ưu ái đă phóng bút, một bài thất ngôn bát cú tặng Trần Thị Như Mân khi được tin bà sinh con đầu ḷng: “Hai mươi lăm triệu giống ḍng ta Hôm trước nghe thêm một tiếng oa Mừng chị em ḿnh vừa đáng mẹ Mong thằng bé nọ khéo in cha Gió đưa nam tới sen đầy hột Trời khiến thu về quế nở hoa Sinh tụ mười năm mong thế măi Ấy nhà là nước, nước là nhà” (Phan Bội Châu MBGSCTĐL - Tháng 7/1931) Đối với ông bà Đào Duy Anh th́ bài thơ tặng của cụ Phan Bội Châu là món quà vô giá. Ḷng vả cũng như ḷng sung dù thế hệ cách nhau nhưng người viết bài này h́nh dung ra là bà Mân đă khóc v́ hạnh phúc khi đọc bài thơ. Một năm trước khi Ninh Giang Thu Cúc chào đời, th́ Bà Như Mân là người thành lập trường nữ bậc tiểu học (1943) ngôi trường này rất được uy tín với đội ngũ thầy cô đầy đủ tác phong mô phạm, v́ thế thu hút rất đông học sinh mặc dù chỉ là trường tư thục, trường hoạt động được 3 năm th́ toàn quốc kháng chiến chống Pháp, ông bà Đào Duy Anh bỏ hết cơ nghiệp lên đường kháng chiến bảo vệ quê hương, bà vẫn công tác ngành giáo dục ở các chiến khu thuộc B́nh Trị Thiên. Đến lúc hiệp định Geneve kư kết xong, gia đ́nh bà thuyên chuyển ra Hà Nội sinh sống. Ông Bà lại cống hiến tim óc cho sự nghiệp giáo dục và nghiên cứu. Bà Trần Thị Như Mân không có một tác phẩm riêng nào lưu lại hậu thế ngoài tập hồi ức “Sống với t́nh thương” viết sau khi cụ Đào Duy Anh tạ thế, nhưng những việc làm thực tế của bà đă là một tác phẩm lớn đủ để cho chúng ta tự hào về một tấm gương lao động không mệt mỏi cho nghĩa nước t́nh nhà, cho nền văn hóa của dân tộc Việt Nam, cho phụ nữ Thừa Thiên Huế.
Bà đă vĩnh biệt con cháu vào tuổi 85 sau một thời gian đau yếu vào năm 1992. Cầu
mong hai cụ Đào Trần lại tái ngộ ở miền vĩnh cửu để cung đàn muôn điệu được tấu
lên khúc nhạc trùng phùng. Ninh Giang Thu Cúc
__________
Chú của a2a: Tác phẩm "Sống với t́nh thương" của bà Trần thị Như Mân có thể đọc tại đây: http://www.talawas.org/talaDB/showFile.php?res=12892&rb=08
|