TRÒ CHUYỆN CÙNG KOKO

"CONVERSATIONS WITH A GORILLA"

 

Trương Mỹ-Vân dịch

 

 

Lời người dịch: Hanabiko "KoKo" là tên một "nàng" đại tinh tinh (gorilla), tiếng thông thường gọi là đười ươi hay khỉ đột. Cha mẹ của Koko bị bắt cóc từ rừng núi Phi-Châu và đem ra khỏi xứ. Koko sinh ngày 4 tháng 7 năm 1971 tại San Francisco, tiểu bang California, Hoa-kỳ. Câu chuyện sau đây do TS. Francine "Penny" Patterson kể lại năm 1978 lúc Koko được bảy tuổi. Bà Patterson là tâm-lý-gia chuyên về ngôn ngữ và bắt đầu nghiên cứu về Koko lúc Koko mới được chín tháng cho đến bây giờ (2014).


          Năm 1978, Koko là một "cô bé" đười ươi bảy tuổi và là trọng tâm trong việc nghiên cứu của tôi về sự phát triển ngôn ngữ. Đồng thời Koko cũng là bạn thân của tôi nữa. Koko được dạy cách xử dụng ngôn ngữ của những người câm điếc bằng cách dùng những tín hiệu bằng tay để nói chuyện với người khác - tiếng Anh gọi là ASL (American Sign Language). Lúc đó (1978), Koko đã dùng được khoảng 375 chữ trong ASL để nói chuyện hàng ngày một cách chính xác. Sự kiện này chứng tỏ các loài khỉ và đười ươi có trí thông minh và tính nhạy cảm không kém gì loài người.

Những thí dụ sau đây cho thấy Koko giàu lòng trắc ẩn đối với các loài thú khác. Khi thấy hình một con ngựa bị gắn dây nài bằng sắt trong miệng, Koko ra dấu bằng ASL: "Ngựa buồn" (Horse sad). Khi được hỏi tiếp tại sao ngựa buồn, Koko trả lời: "Răng" (Teeth). Một lần khác khi thấy hình một chú đười ươi lông trắng tên Snowflake đang vùng vẫy không chịu đi tắm, Koko vốn dĩ chẳng bao giờ thích bị dẫn vào phòng tắm, liền ra dấu: "Tôi khóc đó" (Me cry there).

Sáu năm trước, lúc Koko được chín tháng và cân nặng khoảng 10 ký-lô, ngay hôm gặp gỡ đầu tiên, Koko bất chấp phép xã giao thông lệ của buổi ban sơ, nhìn tôi ra vẻ thách thức, rồi cắn vào chân tôi một phát, nhưng điều này không làm tôi nao núng tí nào. Nhiều người hỏi tôi có ngại sau này phải làm việc với Koko khi Koko lớn lên và cân nặng hơn 130 ký-lô không. Tôi trả lời "Không", vì ngay bây giờ Koko đã nặng 70 ký-lô, to con và mạnh hơn tôi nhiều. Điều này không thành vấn đề vì so với các giống khỉ khác như "orangutan", loài khỉ có lông màu hung hung đỏ ở đảo Borneo và Sumatra, và "chimpanzee", loài khỉ cũng ở Phi-châu nhưng nhỏ con hơn loài "gorilla", thì "gorilla" là loài khỉ dễ dùng trong việc nghiên cứu vì đằm tính hơn hai loài kia. Có nhà nghiên cứu về các loài khỉ bảo rằng loài "orangutan" thông minh nhưng có tính bất cần, thích gì làm nấy nên khó dạy bảo, còn loài "chimpanzee" tánh tình buồn vui bất chợt, thích làm to chuyện những điều nhỏ nhặt không đâu vào đâu (tiếng Anh gọi là "drama queen") nên khó dùng trong việc nghiên cứu khoa học. Một đặc điểm khác của loài "gorilla" là tánh hiếu kỳ, thích tìm tòi học hỏi, một điểm thích hợp cho công việc nghiên cứu, cọng thêm tánh khí ôn hòa của loài khỉ này.

Một trong những tiêu chuẩn dùng để phán xét trình độ thông minh của mỗi người là số lượng và phẩm chất của những từ ngữ người đó xử dụng hàng ngày. Koko học ngữ vựng khá nhanh. Trong khoảng 18 tháng đầu, mỗi tháng Koko học và dùng được khá chính xác một chữ mới trong ASL, và càng về sau tốc độ và sự lĩnh hội càng tăng dần. Đến lúc lên sáu tuổi, Koko hiểu được khoảng 645 chữ trong ASL, và trong số đó, hàng ngày Koko dùng khoảng 375 chữ một cách chính xác. Hiện nay (2014), Koko hiểu được trên 1000 chữ trong ASL.

Lúc ban đầu, tôi cho Koko thử cuộc thi trắc nghiệm (IQ test) để thẩm định trình độ thông minh của Koko. Vấn đề này không dễ vì bài thi trắc nghiệm này dành cho loài người chứ không phải viết cho loài khỉ. Vì thế với câu hỏi như "Em hãy chỉ vào hai món ăn mà em cho là ngon", và câu trả lời gồm năm món: một món đồ chơi, quả táo, chiếc giày, cái hoa, và một ly kem lạnh. Vì là loài đười ươi nên Koko chọn hai thứ là quả táo và cái hoa. Điều này khiến Koko bị mất một điểm vì đã không chọn ly kem đông lạnh, một món khoái khẩu của hầu hết trẻ con. Một câu hỏi khác bảo rằng "Em hãy chọn một chỗ thích hợp để trú mưa", và câu trả lời gồm bốn thứ: cái mũ, cái muỗng, cái cây, và cái nhà. Koko chọn cái cây thay vì chọn cái nhà, và thế là Koko mất thêm một điểm nữa. Vì thế bài thi trắc nghiệm này không thể áp dụng cho Koko để thẩm định chính xác trình độ thông minh của Koko được vì theo đúng luật bài thi, tôi phải cho điểm những câu trả lời này của Koko là sai, mặc dầu chúng hoàn toàn đúng trên thực tế trong trường hợp của Koko.

Ngoài ra, nhiều dữ kiện tôi ghi nhận được trong thời gian nghiên cứu cho thấy rằng từ lúc năm tuổi, Koko đã biết nói láo để chạy tội nữa. Cùng làm việc với tôi là cô phụ tá tên Kate Mann. Một hôm cô Kate đang đứng cạnh Koko, lúc đó Koko nặng khoảng 45 ký-lô. Bất thình lình Koko ngồi phịch xuống trên bồn rửa bát trong căn nhà tiền chế là chỗ ở của Koko, khiến cái bồn bị lệch bung ra khỏi bản lề bằng sắt. Sau đó, khi tôi hỏi Koko ai làm hư cái bồn này, Koko chỉ vào cô Kate và trả lời "Kate đó bết lắm" (Kate there bad). Dĩ nhiên Koko đâu biết rằng đời nào tôi tin cô phụ tá của tôi lại có thể đi quanh nhà làm hư hỏng đồ đạc như vậy.

Koko biết định nghĩa các đồ vật. Khi tôi hỏi: "Cái lò là gì?", Koko chỉ vào đúng cái bếp điện. Tôi hỏi tiếp: "Dùng nó để làm gì?", Koko trả lời: "Nấu ăn". Và khi tôi hỏi: "Quả cam là gì?", Koko trả lời: "Món ăn, thức uống".

Koko có một khái niệm khá rõ rệt về điều phải trái, nhưng thường phật ý khi bị la rầy. Một hôm trong lúc quay phim để giữ làm tài liệu, khi tôi quay mặt đi, Koko lén lấy cắp vài quả nho trên dĩa đựng trái cây. Tôi rầy Koko: "Không được ăn cắp! Đừng tham thực như heo. Phải biết lễ phép. Phải biết xin phép tôi. Ăn cắp là sai, sai, giống như cắn người ta, làm tổn thương người ta là sai!" Rồi tôi hỏi Koko: "Penny (là tôi) có làm gì sai không?" Koko trả lời: "Làm hư hại đồ đạc, nói láo, bắt tôi (là Koko) phải lễ phép (trong khi tôi) đói bụng như heo."

Cuối cùng, Koko đang học tánh tự tin. Hôm nọ có một phóng viên đến hỏi tôi xem Koko có gần giống con người không, tôi quay sang hỏi Koko: "Koko là một con thú hay con người?", Koko không chút ngần ngại, trả lời ngay tức khắc: "Một con đười ươi tốt" (Fine animal gorilla).


Trương Mỹ-Vân
dịch từ "Conversations with a Gorilla"

 

art2all. net