|
Nguyễn Quốc Trụ
HEUREKA! NÓ ĐÂY RỒI
Diễn văn Nobel 2002
Imre Kertész
Tôi phải bắt đầu bằng một
lời thú nhận. Một lời thú nhận lạ kỳ, có thể, nhưng mà là chân thiệt.
Từ lúc bước lên phi cơ làm chuyến đi tới đây, Stockholm, để nhận
giải Nobel văn chương năm này, tôi có cảm giác, một cái nh́n đăm đăm,
b́nh thản, bám chặt ở sau lưng. Ngay cả vào giây phút trang trọng
như lúc này, ở nơi nhĩ mục quan chiêm, tôi cảm thấy ḿnh gần gụi với
người chứng điềm tĩnh đó, hơn là với người văn mà tác phẩm đột nhiên
được đọc trong cơi năm châu bốn bể. Và tôi chỉ mong rằng, biết đâu,
nhờ dịp này, qua bài nói chuyện mà tôi có vinh dự đọc lên, sẽ giúp
tôi rũ khỏi t́nh trạng nhập nhằng, và nhập được cả hai con người nói
trên, vào làm một.
Vào lúc này, tôi vẫn khó mà hiểu được khoảng cách, t́nh trạng nan
giải, mà tôi cảm thấy, giữa vinh danh, đời ḿnh, và tác phẩm của
ḿnh. Có lẽ, tôi sống quá lâu dưới những chế độ độc tài, trong một
môi trường thù nghịch, nếu nói về mặt tinh thần, và lúc nào cũng tỏ
ra xa lạ, hờ hững, bởi vậy, thật khó đặt ra, và cũng thật là vô ích,
phát triển điều gọi là ư thức văn học phân minh, hay cái nh́n rạch
ṛi của nhà văn, một khi sống trong một môi trường như thế. Ngoài ra,
tứ bề bốn bên, người ta bảo cho tôi biết rằng, "đề tài" mà tôi đắm
đuối ở trong đó, không những xưa, bị vượt qua, mà chẳng c̣n thú vị.
V́ lư do đó, và cũng c̣n v́ tôi vốn đă tin như vậy, tôi đành nói
thẳng ra ở đây: tôi luôn luôn coi viết là chuyện rất đỗi riêng tư và
hoàn toàn mang tính cá nhân.
Nói, rằng đây chỉ là chuyện riêng tư, không có nghĩa là bỏ qua tính
nghiêm túc của nó, cho dù sự nghiêm túc này có vẻ tiếu lâm trong một
thế giới mà sự dối trá được coi là nghiêm túc. Vả chăng, quan niệm
thế giới là một thực tại khách quan, nó có đó mà chẳng cần tới chúng
ta có hay không có, một quan niệm như vậy là một chân lư, định đề
triết học. Cá nhân tôi, vào một ngày xuân đẹp trời năm 1955, tôi bất
th́nh ĺnh ngộ ra một điều là, chỉ có một thực tại, và thực tại đó,
là tôi, cuộc đời của tôi – cuộc đời như một món quà mỏng manh, phù
du - bị những sức mạnh xa lạ, ngoại lai tóm lấy, quốc hữu hóa,
nghiệm thu, và sau đó, niêm phong, đóng dấu, dăn nhăn hiệu – muốn
lấy lại, tôi phải đ̣i, từ con quái vật Moloch mà người ta gọi là "Lịch
Sử", bởi v́ nó là của tôi, chỉ của tôi thôi, và tôi phải chăm sóc nó
theo một cung cách nào đó cho thỏa đáng.
Chẳng cần phải nói, bạn cũng nhận ra, mọi chuyện như trên khiến tôi
phản ứng quyết liệt, chống lại môi trường vây quanh tôi, tức cái thế
giới có thể không khách quan, nhưng không thể chối căi, bởi v́ nó lù
lù ra đấy. Tôi muốn nói tới thế giới Cộng Sản Hungary, tức Chủ Nghĩa
Xă Hội "hứa hẹn một ngày mai tươi sáng". Nếu thế giới là một thực
tại khách quan chẳng cần tới chúng ta, như vậy th́ con người, ngay
cả dưới con mắt của chính họ, chẳng là chi, mà chỉ là mớ đồ vật; và
những chuyện đời chi chi, chỉ là những sự cố mang tính lịch sử chẳng
dính dấp ǵ với nhau, những sự cố mà con người có thể phân vân tự
hỏi, tại sao chúng lại có thể xẩy ra, nhưng rơ ràng là họ chẳng có
phần ở trong, theo nghĩa, chuỗi sự cố lịch sử đó chẳng thèm quan tâm
tới họ.
Sẽ chẳng có ư nghĩa ǵ, khi cố gắng sắp xếp những mảnh vụn vào thành
một khối hài ḥa, bởi v́ một số những mảnh vụn đó, chúng trở nên quá
mức khách quan, và chẳng Cái Tôi chủ quan nào dám nghĩ rằng ḿnh có
phần trách nhiệm ở trong đó.
Một năm sau, tức là vào năm 1956, Cuộc Cách Mạng Hungary bùng nổ.
Chỉ trong một thoáng chốc cực kỳ ngắn ngủi, xứ sở trở thành chủ quan.
Tuy nhiên, xe tăng Xô Viết đă ngay lập tức bóp nghẹt, và tái lập
t́nh trạng khách quan liền đó.
Tôi không có ư châm biếm, ở đây. Nhưng các bạn hăy nghĩ, chuyện ǵ
đă xẩy ra cho ngôn ngữ, trong thế kỷ 20, những từ ngữ đă "dâu bể"
như thế nào? Tôi dám mạnh dạn nói, khám phá gây sốc ghê gớm nhất,
của những nhà văn thời đại chúng ta, đó là, ngôn ngữ, như chúng ta
được thừa hưởng từ bao đời, nay không thể tŕnh bầy cho chúng ta
những diễn biến thực sự xẩy ra, hoặc những quan niệm xưa kia thực là
giản dị. Hăy nghĩ tới Kafka, hăy nghĩ tới Orwell, những con người đă
từng chứng kiến ngôn ngữ xa xưa, ră rời ra, dưới bàn tay của họ, như
thể họ dồn nó vào lửa, rồi sau đó, ch́a ra tro than, từ đó xuất hiện
những h́nh ảnh mới mẻ cho tới lúc đó vẫn c̣n là vô danh, nghĩa là
chưa từng được biết tới.
Tôi muốn trở lại, với điều mà tôi coi là rất đỗi riêng tư: viết. Có
vài câu hỏi, mà một người nào đó, ở vào t́nh thế của tôi, sẽ chẳng
đặt ra. [Nhà văn, triết gia người Pháp] Jean-Paul Sartre, chẳng hạn,
đă bỏ ra cả một cuốn sách để trả lời câu hỏi, viết cho ai? Đúng là
một câu hỏi thú vị, mà nguy hiểm, làm sao không, và tôi phải cám ơn
những v́ sao hộ mệnh đă không đẩy tôi tới câu hỏi đó. Hăy thử lường
xem, câu hỏi chứa ở trong nó, bao điều hiểm nguy, và hiểm nguy như
thế nào. Nếu một nhà văn muốn nhắm vào một giai cấp hay một nhóm
người trong xă hội, không chỉ để thổi họ lên, mà c̣n muốn ảnh hưởng
tới họ, việc đầu tiên mà nhà văn làm, là, loay hoay gọt rũa, chau
chuốt văn phong của ḿnh, làm sao cho nó vừa khít với yêu cầu, để cá
cắn câu, th́ cứ nói như vậy cho tiện. [Nhưng chơi cái tṛ như vậy –
tôi muốn nói, lạm dụng văn chương cốt sao cho đạt được mục đích, cho
dù với thiện ư, rồi có một ngày] nhà văn sẽ bị bủa vây, bởi những hồ
nghi, và khi đó, nhà văn sẽ quay ra đánh vật với chính ḿnh. Làm sao
ta biết được một cách chắc chắn, độc giả của ḿnh muốn ǵ, mà thực
t́nh mà nói, họ giống ai, họ như thế nào? Làm sao ta có thể hỏi từng
người, và mọi người, một cách tường tận? Giả như làm được, cũng bù
trớt, chẳng đi tới đâu. Thôi đành dựa vào h́nh ảnh "của ta", để mà
tưởng tượng ra, ai kia đă, đang, hoặc sẽ là độc giả "của ḿnh". Từ
những độc giả "giả" như thế, ta sẽ quàng lên họ những hoài vọng,
những đ̣i hỏi của ta, về họ; ta sẽ tưởng tượng, ôi khoái trá làm sao,
nếu hoàn thành được "thiên chức" cao cả!. Như vậy, hoá ra, ta đâu
viết cho ai, mà cho chính ḿnh.
Chí ra mà nói, tôi có thể trả lời câu trả lời một cách thẳng thừng.
Bởi v́ trường hợp của tôi đơn giản hơn. Cứ kể như ḿnh chẳng có độc
giả, th́ lấy đâu ra mà ảnh hưởng? Tôi không bắt đầu viết, với một lư
do đặc thù nào đó, và những ǵ tôi viết, chẳng để nhắm tới ai. Nếu
cưu mang chuyện viết, th́ đành một ḷng một dạ với mớ chữ, mớ h́nh
dáng, với điều ḿnh trăn trở, ở trong tầm tay của ḿnh, và chỉ có
vậy. Thật quan trọng phải nói huỵch toẹt ra như thế, vào một thời kỳ
buồn bă, khi văn học th́ do nhà nước quản lư, hoặc chỉ hăm hở đ̣i
cho được "dấn thân".
Và càng khó khăn hơn, mặc dù chính đáng, nhưng cũng thật đáng ngờ,
là câu hỏi: tại sao viết? Ở đây, tôi lại may mắn, v́ chưa bao giờ
đụng đầu với nó. Tôi đă có lần kể ra một cách trung thực, biến cố
này trong cuốn tiểu thuyết của tôi nhan đề Sự Thất Bại [The Failure,
bản tiếng Pháp dịch là Sự Từ Chối, Le Refus]. Tôi đứng ở hành lang
trống trơn, trong một toà nhà hành chính, và tôi nghe tiếng chân
người rồn rập, từ hành lang góc bên, vọng tới. Đột nhiên tôi lâm vào
t́nh trạng giao động thật lạ, những tiếng chân lớn dần về phía tôi,
và tuy rơ ràng chỉ là của một người, nhưng bỗng tôi có cảm tưởng,
chúng là của hàng ngàn người. Như thể cả một đoàn người đang cứ thế
mà tiến tới dọc theo hành lang. Tới một lúc, tôi cảm thấy đoàn người
đó, những bước chân bước rồn rập theo điệu quân hành đó, tỏa ra một
sức hút không làm sao cuỡng lại nổi. Trong một sát na, tôi hiểu ra
nỗi hân hoan tuyệt vời, của cái gọi là "tự buông xuôi"
(self-abandonment), "ḿnh là cái quái ǵ cơ chứ, so với hàng hàng
lớp lớp như thế"; đây là cơn say cuồng chết người, muốn tan vào đám
đông, điều mà Nietzsche – trong một nội dung khác, chắc hẳn, nhưng
cũng liên quan tới khoảnh khắc này – gọi là "sự cực khoái
Dionysian". Rơ ràng là, có một sức mạnh vật chất, hữu h́nh, đẩy tôi,
kéo tôi, tới với đoàn người vô h́nh đang rầm rập bước đi theo nhịp
quân hành. Tôi cảm thấy, ḿnh phải lùi lại, dán miết lưng vào tường,
cố làm sao cưỡng lại sức hút hớp hồn đó.
Tôi vừa kể lại giây phút thật căng, tôi đă từng sống. Nó bật ra,
chắc từ một viễn ảnh, đâu đó bên ngoài, không phải ở trong tôi. Mọi
nghệ sĩ đều quen với những giây phút như vậy. Những giây phút mặc
khải bất thần, như người ta thường gọi. Tuy nhiên, tôi không coi đây
là một trường hợp mặc khải nghệ thuật, mà đúng hơn, mặc khải khám
phá ra chính ḿnh, sự hiện hữu của một cái tôi, theo kiểu, "ơ hơ,
vậy ra có ḿnh ở trên cơi đời này". Điều tôi nhận được, từ kinh
nghiệm trên, đó là, nó trao cho tôi - không phải bí quyết làm chủ
nghệ thuật, bởi v́ phải mất khá lâu tôi mới kiếm ra những món đồ
nghề dùng vào việc viết – nhưng mà là cuộc đời của tôi, đích thị
chính nó. Một cuộc đời mà hầu như tôi đă mất. Đây là kinh nghiệm về
sự cô đơn, về một cuộc đời cam go hơn nhiều, và về những ǵ mà tôi
đă nhắc tới – sự cần thiết bước ra khỏi "ngày hội nhân gian", cuộc
diễn hành hấp dẫn đó, thoát ra khỏi lịch sử chỉ muốn trấn lột sạch
căn cước cá nhân và số kiếp con người.
Thật ghê sợ, tôi nhận ra, mười năm sau khi ra khỏi trại tù Nazi, rồi
nửa đời nửa đoạn phó mặc linh hồn – đúng ra, phải nói là chết mê
chết mệt - với chủ nghĩa Cộng Sản, với khủng bố Stalin, bao nhiêu hồ
hởi là bằng nấy đau thương, bao nhiêu kinh nghiệm, rút cục cái c̣n
lại, chỉ là một dúm cảm xúc, vài ba câu chuyện vặt. Như thể nó chưa
từng xẩy ra cho tôi, mà là cho một người nào khác.
Rơ ràng, những khoảnh khắc mang tính mặc khải, hoặc thấu thị như thế
đó, là cả một câu chuyện dài, như Freud đă từng nghiên cứu, và rút
ra được một vài kết luận, thí dụ như, nó là do ẩn ức, là do chấn
thương tinh thần mà ra. Và biết đâu, ông ta có thể có lư. Riêng tôi,
tôi chọn cách tiếp cận thuần lư, bởi v́ những ǵ ǵ, theo kiểu, đây
là cơi huyền bí, hoặc "hăy chiêm ngưỡng nhưng nhớ đừng tra hỏi", là
không hợp với tôi. Khi nói tới viễn ảnh, thấu thị, tôi muốn nói tới
một điều ǵ có thực nhưng lại có dáng vẻ siêu nhiên, khác thường –
cái khác thường ở đây, là sự bất th́nh ĺnh nổ bùng ra, của một tư
tưởng, một ư nghĩ vốn đă nung nấu đến trở thành chín nẫu ở trong bạn.
Người xưa đă từng trải qua kinh nghiệm này, khi la lên một cách sảng
khoái: "Eureka! Ta đă kiếm thấy nó! Nó đây rồi!"
Thấy nó rồi, nó đây rồi, nhưng mà là cái ǵ?
Tôi đă có lần nói, cái gọi là Chủ Nghĩa Xă Hội, đối với tôi, nó
giống như cái bánh madeleine, bỏ vô chén trà của Proust, thế là nó
gợi ra không biết bao nhiêu mùi vị, về những năm tháng đă qua. Sau
thất bại của cuộc cách mạng [Hungary] năm 1956, tôi quyết định - hầu
như hoàn toàn v́ lư do ngôn ngữ, tiếng nói - không đi đâu cả, ở lại
Hungary. Như vậy, tôi có thể quan sát, không c̣n như một đứa trẻ, mà
là một người lớn, chế độ độc tài, coi nó làm ăn ra làm sao. Tôi đă
nh́n thấy, bằng cách nào, cả một quốc gia đành nuốt bồ ḥn làm ngọt,
nghĩa là từ chối mọi lư tưởng của nó, khăng khăng một điều, "Em chả,
Em chả!". Tôi đă theo dơi, ngay từ những bước đi chập choạng của nó,
tới với chuyện "đành ngậm bồ ḥn làm ngọt", trước tiên là bằng toa
rập, bằng đồng loă, điều mà người ta gọi là "ở bầu th́ tṛn, ở ống
th́ dài", hăy thích nghi với hoàn cảnh (adaptation). Tôi hiểu ra một
sự thực thê lương, chết người: hy vọng chính là một trong dụng cụ
tiện dụng nhất, thuận tay nhất, của Cái Ác. Và cùng với nó, một phạm
trù triết học, của Kant, một phạm trù triết học mang tính quyết liệt,
giống như một mệnh lệnh, theo đó, cái gọi là đạo hạnh, chỉ là: làm
cách nào để đừng bị, đừng để cho người khác có cơ hội làm thịt ḿnh
(self-preservation).
Làm sao mà bạn có thể tưởng tượng ra được tự do, nó lớn lao, vĩ đại
đến cỡ nào, so với một nhà văn, ở trong một xứ sở độc tài về chiều,
độc tài đấy, nhưng cũng giới hạn, đừng lộ liễu quá, một xứ sở độc
tài mệt mỏi sắp sụm? Vào những năm 1960, chế độ độc tài ở Hungary đă
vững chắc tới độ, nó được coi là một "social consensus", (đồng thuận
xă hội) [theo nghĩa, cả nước đều tin, đều một ḷng một dạ, với chân
lư: yêu nước nghĩa là yêu chủ nghĩa xă hội]. Tây Phương sau đó, đă
gọi nó bằng một cái tên "chủ nghĩa cộng sản goulash" [goulash: tên
một món ăn có nguồn gốc Hungary, gồm có thịt ḅ hầm, và thêm gia vị
là ớt]. Có vẻ như, sau những bất măn lúc thoạt đầu, khi xứ sở này
đành "làm dâu" chủ nghĩa cộng sản, h́nh ảnh một nước Hungary Cộng
Sản trở nên "đáng yêu" hơn, liền sau đó, đối với người nước ngoài.
Trong cơi bùn đen, sâu thẳm ở mỗi ḷng người, một khi "đồng thuận xă
hội", là một thái độ, hoặc từ bỏ chiến đấu, hoặc chọn lựa con đường
chông gai, khúc khuỷu dẫn tới tự do nội tại (inner freedom). Một nhà
văn đâu cần nhiều nhu cầu: muốn viết, chỉ cần giấy, và cây viết ch́.
Chán chường, buồn nôn, chân tay ră rời, tinh thần sa sút, những món
điểm tâm như thế, vào mỗi buổi sáng, đă dẫn tôi vào thế giới mà tôi
muốn diễn tả. Làm sao làm bật ra, một con người, rên xiết v́ tính lô
gíc của một kiểu chủ nghĩa toàn trị, ở trong một hệ thống toàn trị
khác. [Bản tiếng Pháp: tôi phải diễn tả một con người bị nghiền nát
bởi tính lô gíc của chủ nghĩa toàn trị, trong khi chính ḿnh sống
trong một hệ thống toàn trị khác], và điều này đă khiến cho ngôn ngữ
trong cuốn tiểu thuyết của tôi mang tính dẫn dụ (allusive), theo
kiểu nói bóng nói gió. Nếu bây giờ, chân thành nh́n lại hoàn cảnh
của tôi vào thời kỳ đó, tôi phải kết luận là, ở Tây Phương, trong
một xă hội tự do, có lẽ tôi không thể nào viết nổi cuốn tiểu thuyết
như là độc giả bây giờ thấy đấy, cuốn Không Số Kiếp, tức cuốn được
Viện Hàn Lâm Thụy Điển lọc ra để vinh danh.
Đúng ra là tôi nhắm một điều khác. Nói vậy không có nghĩa, tôi chịu
thua trong việc t́m kiếm chân lư, nhưng có lẽ, tôi nhắm tới một chân
lư khác. Trong thị trường tự do về sách vở, và tư tưởng, có thể tôi
cũng cố kiếm ra một h́nh thức tiểu thuyết huê dạng hơn, thí dụ như
tôi có thể bẻ gẫy thời gian trong cuốn tiểu thuyết, thành những mảnh
đoạn, và chỉ kể những xen mănh liệt nhất. Nhưng, nhân vật ở trong
truyện của tôi không sống thời gian riêng của cậu ở trong trại tập
trung, bởi v́ cậu bị trấn lột tất cả, nào thời gian, nào ngôn từ,
ngay cả thân thể của cậu cũng bị trấn lột. Có cái ǵ của riêng cậu
nữa đâu! Cậu ta không nhớ, không tưởng; cậu chỉ có đó. Thế là cậu bé
đáng thương bập bà bập bệu, như một thú sập bẫy - bẫy ở đây chính là
ngôn từ, dưới dạng tuyến tính, nói xong tiếng này th́ mới nói tới
tiếng kia - và cậu không làm sao rũ đi được những chi tiết đau đớn.
Bởi vậy, thay v́ lớp lang, từng chuỗi những giây phút, những thời
điểm bi thảm, lớn lao, "đáng đồng tiền bát gạo" (spectacular), cậu
phải chịu đủ không thiếu một chuyện đầy ải nào, và, như chính cuộc
đời đầy ải, cậu chẳng có ǵ hay ho, này nọ, để mà "dâng hiến".
Nhưng chính phương pháp này lại làm bật ra những tia sáng đáng kể. [Phương
pháp] tuyến tính đ̣i hỏi, mỗi hoàn cảnh phải được bầy tỏ một cách
toàn diện. Nó không cho phép tôi, thí dụ, "hào phóng" bỏ qua hơn hai
chục phút, chỉ v́ lư do, nó là một lỗ đen trống hốc, ghê rợn, giống
như một nấm mồ tập thể. Hai mươi phút phù du, khi con tầu ghé sân ga
trại tù Birkenau – mọi người rời tầu, xếp hàng tŕnh diện viên sĩ
quan làm thủ tục chọn lựa con thịt, đưa vô ḷ thiêu. Hai mươi phút,
có khi mau, hoặc lâu hơn, nhưng cuốn tiểu thuyết đ̣i hỏi, mày đừng
tin trí nhớ của mày. Bao nhiêu chứng tích từ những người sống sót,
bao nhiêu hồi ức, bao nhiêu lời thú nhận mà tôi đă đọc được, tất cả
đều thoả thuận với nhau một điều là, mọi chuyện diễn ra nhanh thoăn
thoắt, không có th́ giờ chú ư chú iếc ǵ hết. Cửa tầu bật toang,
người la, chó sủa, đàn ông, đàn bà tách ra, và trong cơn túi bụi như
thế, con thịt thấy ḿnh đứng trước một viên sĩ quan. Viên sĩ quan
liếc mắt một cái, duỗi tay đưa một món đồ ǵ đó, thế là con thịt
thấy ḿnh ở trong một bộ đồ tù.
Tôi nhớ hai mươi phút phù du này có khác. Trong khi t́m kiếm những
nguồn tài liệu đích thực, tôi bắt đầu bằng cách đọc Tadeusz Borowski.
Những câu chuyện kể của ông sáng sủa, độc địa, theo kiểu ḿnh hành
hạ ḿnh, trong số đó có truyện ngắn "Này Ông, này Bà, đường này tới
Ḷ Thiêu". Sau đó, tôi có được một chuỗi h́nh ảnh, những toa tầu chở
người tới sân ga Birkenau – do một người lính SS chụp, và những binh
sĩ Hoa Kỳ đă t́m thấy ở một khu do đám SS trú đóng trước đó, trong
trại tù Dachau đă được giải phóng. Tôi nh́n những bức h́nh, và cứ
ngớ người ra: những khuôn mặt đàn bà tươi cười, đáng yêu vô chừng,
những ánh mắt sáng ngời của những thanh thiếu niên nam nữ, tất cả
đều tỏ ra đầy thiện chí, sẵn sàng, nếu không muốn nói là hồ hởi hợp
tác. Bấy giờ, tôi hiểu ra, lư do tại làm sao, hai mươi phút phù du
đă hoàn toàn đi vào quên lăng, không c̣n ở trong trí nhớ của mọi
người. Và khi nghĩ rằng, mọi chuyện như thế cứ thế lập đi lập lại,
ngày này qua ngày nọ, tuần này qua tuần kia, tháng này qua tháng tới,
trong nhiều năm trời ṛng ră, tôi nhận ra sự vận hành, hay cơ chế
(mechanism), của sự khủng khiếp, ghê rợn. Tôi hiểu ra được, không
phải bất khả, cái chuyện làm cho bản chất con người chống lại con
người, chống lại cuộc đời của chính người đó.
Từng bước từng bước, tôi ṃ mẫm trên con đường độc đạo, tuyến tính -
v́ bạn không thể bỏ qua hố đen, khoảng trống như đă nói ở trên. Bạn
có thể coi, đây là phương pháp phát hiện (heuristic method) của tôi.
Chẳng mấy chốc, tôi nhận ra, một khi mầy ṃ trên con đường của sự
khám phá, phát hiện như thế, tôi không quan tâm đến chuyện viết cho
ai, tại sao viết, nhưng mà là một câu hỏi, một ray rứt đúng hơn: Hà
cớ ǵ mà c̣n ôm lấy nó: văn chương? Bởi v́ rơ ràng là, có một đường
ranh không thể vượt qua, chia cách tôi, với văn chương và những lư
tưởng của nó, với cái gọi là tinh thần văn học; và đường ranh này –
như biết bao điều khác nữa - có tên là Ḷ Thiêu. Khi viết về Ḷ
Thiêu, chúng ta phải hiểu rằng, ít nhất, về một nghĩa nào đó, nó
treo lửng văn chương. Người ta chỉ có thể viết một cuốn tiểu thuyết
đen, về Ḷ Thiêu, hay là – xin bạn tha lỗi cho h́nh ảnh mà tôi dùng
ở đây – chỉ có thể viết một thứ tiểu thuyết fơi ơ tông, bắt đầu bằng
Ḷ Thiêu, nhưng vẫn chưa chấm dứt, chưa ngă ngũ ra làm sao cả, và cứ
thế kéo dài cho tới tận những ngày này của chúng ta. Bằng cách ví
von đó, tôi muốn nói: chẳng có ǵ xẩy ra kể từ Ḷ Thiêu, theo nghĩa:
chẳng có ǵ có thể đảo ngược nó, thay đen đổi trắng cho nó, hoặc làm
cho nó biến mất, triệt tiêu, xóa sạch, chẳng có ǵ có thể biện minh,
phản bác cho nó. Trong những ǵ tôi viết ra, Ḷ Thiêu không hề bao
giờ được nhắc tới, ở trong th́ quá khứ, như là một chuyện đă qua.
Người ta nói về tôi – có cả sự khen ngợi ở trong đó – rằng ông ta
chỉ lải nhải, có một đề tài: Ḷ Thiêu. Tôi chẳng dám lời qua tiếng
lại với một nhận xét như thế. Tại sao tôi không chấp nhận - nhưng
cũng phải ư tứ một chút, lẽ tất nhiên! - kiếm một chỗ cho ḿnh, trên
giá sách trong thư viện? Có nhà văn nào bây giờ mà chẳng là nhà văn
của Ḷ Thiêu? Tôi muốn nói, đâu cần thiết phải chọn đích danh Ḷ
Thiêu để tách bạch ra được, thứ tiếng nói ră rệu, bể nát, hằn lên
nghệ thuật Âu Châu bao chục năm nay. Có thể tôi hơi quá, khi cho
rằng, chẳng thể có một thứ nghệ thuật chính hiệu nào mà không ôm lấy
nó, mà không suy tưởng về "vết rạn" (break) này. Như thể, sau khi
trải qua một đêm với những giấc mơ khủng khiếp, con người nh́n ra
thế giới quanh ḿnh, cảm thấy ḿnh tàn mạt, thảm thương, và chẳng
c̣n trông mong vào đâu được nữa. Chưa bao giờ tôi có ư nghĩ, hăy gói
trọn những câu hỏi liên quan tới Ḷ Thiêu, như là xung đột không thể
nào giải quyết được giữa người Đức và người Do Thái. Tôi chưa bao
giờ tin rằng nó là chương chót, trong câu chuyện mang tính lịch sử
về những khổ đau của người Do Thái, vốn nối tiếp nhau, từ những ngày
đầu của dân tộc này. Tôi chẳng hề coi nó là một tai nạn trật đường
rầy một-lần, bất th́nh ĺnh, của lịch sử, một vụ làm cỏ trên một
b́nh diện lớn, rộng, như một tiền điều kiện, và từ đó, quốc gia
Israel được h́nh thành. Điều mà tôi khám phá ra, từ Ḷ Thiêu, là
phận người, là điểm tận cùng của một cuộc phiêu lưu lớn, điểm tới
sau cùng của một lữ khách Âu Châu, với tuổi đời là hai ngàn năm, về
đạo đức và văn hóa.
Bây giờ chỉ c̣n một bận tâm, là làm sao đi tiếp, kể từ đó. Vấn đề Ḷ
Thiêu không phải là, hoặc coi trọng hoặc không; hoặc nhớ hoài, hoặc
ném vào ngăn kéo, vào lỗ hổng thích hợp, của lịch sử; nên hoặc không
nên xây dựng đài tưởng niệm hàng triệu con người bị sát hại, và một
đài tưởng niệm như vậy, nó sẽ phải như thế nào. Vấn đề thực sự của
Ḷ Thiêu là NÓ ĐĂ XẨY RA, và, hoặc thiện chí, hoặc ác chí, th́ cũng
vô phương không làm sao thay đổi được. Nhà thơ Ca tô giáo người
Hungary, János Pilinszky, đă diễn tả một cách cực kỳ chính xác, t́nh
huống nặng nề nhất trong mọi t́nh huống, khi ông gọi nó bằng cái tên:
một vụ "x́ căng đan". Gọi như thế, ông muốn nói thẳng ra rằng, Ḷ
Thiêu xẩy ra trong một môi trường văn hoá Thiên Chúa giáo, và nó mở
ra một vết thương toác hoác, ở một cái đầu luôn âu lo về những vấn
đề có tính siêu h́nh.
Những lời nói tiên tri cổ xưa đă nói tới một cái chết của Thượng Đế.
Kể từ Ḷ Thiêu, chúng ta lại càng trở nên trơ trọi hơn, điều này th́
đúng quá đi mất. Chúng ta phải sáng tạo ra những giá trị cho chính
chúng ta, ngày này qua ngày khác, qua một việc làm có một tí đạo
hạnh, nhưng thật là vô h́nh, chẳng thể nào nhận ra; và việc làm này
đem đời sống tới cho những giá trị mà chúng ta tạo nên đó; và biết
đâu đấy, sẽ có một ngày nó sẽ là nền tảng tạo dựng một nền văn hoá
mới cho Âu Châu. Tôi coi sự kiện Viện Hàn Lâm Thụy Điển lọc tác phẩm
của tôi ra, đánh giá nó, rồi trao giải thưởng, như một dấu hiệu cho
thấy Âu Châu lại cảm thấy cần thiết, rằng những kẻ sống sót ở
Auschwitz, ở Holocaust hăy nhắc nhở nó, về tai kiếp mà họ đă bắt
buộc phải hoàn thành. Cho phép tôi nói thẳng ra: tôi coi đây là một
dấu hiệu của sự can đảm, và qua đó, c̣n là một quyết tâm, bởi v́ "ḿnh
mời nó tới, nhưng không biết nó sẽ nói cái ǵ đây?", tôi đoán là,
trong số các bạn hẳn có những người đă nghĩ như vậy.
Những ǵ mà con người "mặc khải", từ Giải Pháp Chót [tiêu diệt dân
Do Thái], từ "vũ trụ trại cải tạo", là không thể "bị", hay "được"
hiểu sai đi, hay hiểu lầm, và chỉ có mỗi một cách để sống c̣n, và
c̣n giữ được quyền năng, ngọn lửa sáng tạo, đó là, hăy thừa nhận một
"điểm không" (zero point), và nó là Auschwitz. Liệu một cái nh́n
sáng suốt như thế đó, sẽ đem mầu mỡ đến cho mùa màng nhân loại? Phải
như vậy thôi, bởi v́ ở dưới đáy của mọi thành quả lớn lao, cho dù
được đẻ ra từ những thảm kịch không thể vượt qua, vẫn có một chút ǵ
đó thật đáng trân trọng, của cái gọi là giá trị Âu Châu, và của nỗi
quan hoài tự do, thứ bảo vật trân quí mỗi lần chạm tới làm cho cuộc
đời chúng ta giầu có, giá trị thêm lên, làm cho chúng ta cảm thấy tự
hào về cuộc sống của ḿnh, và cùng lúc, cảm thấy trách nhiệm của
từng con người, tức là của tất cả mọi người.
Tôi rất lấy làm hạnh phúc khi được diễn tả những suy nghĩ trên đây
bằng tiếng nơi tôi ra đời: tiếng Hung gia lợi. Tôi ra đời tại thành
phố Budapest, trong một gia đ́nh Do Thái, quê ngoại gốc gác
Kolozsváz (Cluj), thuộc vùng Transylvania, quê nội, măi phía tây nam
miền hồ Lake Balaton. Ông bà tôi vẫn thắp nến, vào mỗi tối thứ Sáu,
theo nghi lễ Sabbath, nhưng đổi tên gọi của ḿnh theo tiếng Hungary,
và thật tự nhiên, Do Thái giáo là tín ngưỡng, và Hungary là quê
hương của họ. Ông bà ngoại của tôi đều mất tại Ḷ Thiêu, ông bà nội,
bị huỷ diệt bởi chính quyền cộng sản của Mátyás Rákosi, khi những
người già cả Do Thái bị đẩy tới vùng biên giới phía bắc. Tôi nghĩ
một "lư lịch trích ngang" lịch sử gia đ́nh như vậy có thể tóm gọn,
và cùng lúc, biểu tượng cho những cơn đau quặn bấy lâu nay, của xứ
sở này. Điều mà tôi học được, từ đó, không phải chỉ là cay đắng do
đau thương tang tóc, mà c̣n là một tiềm năng lạ thường về đạo đức.
Một lần nữa, là một người Do Thái, với tôi, trước hết và trên hết,
là một bổn phận mang tính đạo đức. Nếu Ḷ Thiêu tạo văn hóa – hiển
nhiên không thể khác, như là chúng ta đang thấy – th́ cái đích mà
văn hoá Ḷ Thiêu nhắm tới, phải là thực tại, từ đó mọc lên tinh thần
sửa sang tạo sự ổn định (the esprit to restoration) – tinh thần
"catharsis" (thanh tẩy). Mong ước này là nguồn hứng khởi cho tất cả
những ǵ mà tôi viết.
Sắp cạn lời, vậy mà sao tôi vẫn chưa t́m ra sự thăng bằng, giữa cuộc
đời, tác phẩm của tôi, và giải thưởng Nobel. Vào lúc này, tôi cảm
thấy một sự tri ân sâu xa – tôi cảm thấy biết ơn sâu xa t́nh yêu đă
cứu vớt tôi, và giúp tôi tiếp tục sống. Nhưng hăy coi lại cái điều
này: trong cuộc lữ nhọc nhằn đó, tôi muốn nói, cuộc đời của tôi, "nghề
nghiệp" ("career") của tôi, có một cái ǵ không ổn, phải nói là phi
lư. Một điều mà khi nghĩ tới, bắt buộc người ta phải cho rằng tại "số",
rằng "tại sao ông trời lại chừa tôi ra", trong khi hàng triệu con
người khác không biết ân sủng nghĩa là ǵ? Cảm giác "được chừa ra"
như thế đó, không phải dễ nuốt. Nhưng cứ giả dụ ông trời chừa "ḿnh"
ra, th́ cũng đành chấp nhận, như cũng đành chấp nhận, "trời kêu ai
người nấy dạ", khi "lỡ" thấy ḿnh, trước đội hành quyết, thấy ḿnh
chỉ là tṛ chơi của những sức mạnh phi nhân, hay của những chế độ
độc tài ma quỉ.
Tuy nhiên, một điều thật lạ thường đă xẩy ra, đúng thời gian tôi
loay hoay với bài nói chuyện này, và một cách nào đó, nó làm cho tôi
cảm thấy ḿnh có chút thanh thản. Một bữa, tôi nhận được một phong
b́ lớn, gửi theo đường bưu điện. Người gửi là Doctor Volkhard Knigge,
giám đốc Trung Tâm Tưởng Niệm Buchenwald. Bên trong là một phong b́
nhỏ, cộng lời chúc mừng của ông, cộng vài hàng về chiếc phong b́ nhỏ,
theo kiểu dè chừng, biết đâu, tôi chẳng dám mở nó ra coi cái ǵ ở
bên trong. Bên trong phong b́ nhỏ là một bản sao, một trang báo cáo
hàng ngày về những tù nhân ở trong trại, và đó là ngày 18 tháng Hai,
năm 1945. Trong cột "Abgange", nghĩa là "tổn thất", tôi thấy ghi cái
chết của tù nhân mang số 64,921, tên là Imre Kertész, sinh năm 1927,
Do Thái, Thợ. Có hai dữ kiện sai, đó là về năm sinh và nghề nghiệp
của tôi. Như vậy là khi bị đưa tới Buchenwald, tôi đă làm cho ḿnh
già đi hai tuổi, không được xếp vào loại trẻ con, và một tên thợ coi
bộ hữu dụng hơn là một đứa học tṛ.
Tóm lại là, tôi đă chết, một lần rồi, và như vậy, tôi có thể tiếp
tục sống – và có lẽ đó là câu chuyện thực của tôi.Và nếu như vậy,
tôi dâng tặng tác phẩm của tôi, nẩy sinh từ cái chết của một đứa trẻ,
tới hàng triệu người đă chết, tới những người vẫn c̣n tưởng nhớ họ.
Nhưng, chỉ là chuyện văn chương, nói cho cùng, như chúng ta đang nói
về nó, ở đây, có thể tác phẩm của tôi sẽ được dùng vào một việc có
ích, nào đó, trong tương lai, và – với một sự mong ước xuất phát tự
trái tim – tương lai biết đâu lại chính là cái điều mà tác phẩm của
tôi nói tới, dám như vậy lắm! Mỗi lần đụng phải bức tường Ḷ Thiêu,
tôi đều cảm thấy, sau đó, tôi như chạm tới những câu hỏi về sự sống
động, sự sáng tạo, của con người đang sống, những ngày như thế này.
Do đó, khi nghĩ về Ḷ Thiêu, là nghĩ, không phải về quá khứ, mà là
về tương lai, tôi như đang thấy ḿnh cười, với chính ḿnh, về một ư
nghĩ ngược đời như vậy.
(Theo bản dịch tiếng Anh của Ivan Sanders, và bản dịch tiếng Pháp
của Natalia và Charles Zaremba. Nhan đề bài diễn văn, là viết theo
tiếng Hungary, tiếng kêu sảng khoái của Archimedes, khi khám phá ra
luật tỉ trọng: Tôi kiếm thấy nó rồi!)
Jennifer Tran * chuyển ngữ.
________
* Một bút hiệu khác của Nguyễn Quốc Trụ
Mời đọc bản tiếng Anh tại đây :
Heureka!
(Source : Tin Van
www.tanvien.net )
trang nguyễn quốc trụ
art2all.net |