SÔNG NÚI TRÊN VAI

 

 

            Comment trên trang facebook của nhà thơ Nguyễn Quang Thiều thảo luận về việc dịch thế nào cho đúng 4 chữ tiêu đề SÔNG NÚI TRÊN VAI, nhà thơ Mai Hữu Phước tag tên tôi vào đó và muốn tôi “cho ý kiến.”
 

Mấy hôm nay tôi có biết trên mạng xã hội đang xì xào về chuyện Hội Nhà Văn Việt Nam đã dịch 4 chữ Sông Núi Trên Vai ra tiếng Anh là “Mountains and Rivers on the Shoulder” khiến nhiều người bàn luận, nhưng tôi có công việc phải làm, không muốn chia trí, nên tôi không quan tâm. Vả lại dường như từ trước tới giờ Hội Nhà Văn Việt Nam chưa lần nào tỏ ra thận trọng khi giới thiệu với công chúng những slogan của họ được dịch ra tiếng Anh.

Không phải trong hội không có các dịch giả thực sự, trái lại có nhiều dịch giả tài hoa nữa là khác, nhưng những vị này không bận tâm, vì ai cũng thấy không phải chuyện của mình, và dường như cũng chẳng ai buồn hỏi ý kiến họ, nên không việc gì họ phải xung phong ôm rơm cho nặng bụng, mới ra nông nỗi.

Mai Hữu Phước “mong (tôi) cho ý kiến,” không phải vì nghĩ tôi giỏi giang gì mà vì mấy năm trước tôi có dịch tập thơ Phiên Khúc Sang Mùa của Phước sang tiếng Anh, có lẽ từ chỗ quen biết đó Phước hỏi chỉ để báo tin cho tôi về chuyện này thì đúng hơn.

Để nói chuyện với Phước tôi phải bỏ ra hơn một tiếng đồng hồ đọc bài viết của nhà thơ Nguyễn Quang Thiều và rất nhiều các lời bình ở dưới, nhưng đọc không hết. Có vài người hăng hái tham dự cuộc thảo luận dịch thế nào cho đúng 4 chữ ấy, nhưng trước hoặc sau khi đưa ra ý kiến của mình, lại tuyên bố “tôi không biết gì về tiếng Anh!”

Trong các comments trên Fb của nhà thơ Nguyễn Quang Thiều, có người chỉ thẳng ra câu tiếng Anh “Mountains and Rivers on the Shoulder” là không phải do người dịch mà được dịch bằng máy dịch (Google translate). Tôi kiểm tra, thấy Google dịch tệ hơn: River Mountain On Shoulder.

Theo lời ông Hữu Thỉnh, Chủ tịch Hội Nhà Văn Việt Nam, việc dịch thuật này là do các “chuyên gia tiếng Anh” của Hội Nhà Văn thực hiện. Chắc là sau khi cho những chữ ấy đi qua máy dịch Google Translate, các chuyên gia đã chế biến thêm cho “hay” hơn. Nhưng dù người dịch hay máy dịch và được con người “nhuận sắc,” cách này cũng phản ảnh lối dịch “mot à mot” (word for word – dịch từng chữ) không… đạt.

Dịch từng chữ có lẽ là phương pháp đầu tiên con người đã nghĩ ra ngay từ lần đầu tiên con người có nhu cầu dịch từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác. Dường như lịch sử ghi nhận các công trình dịch thuật sớm nhất của nhân loại đã xảy ra từ thế kỷ thứ 2 trước công nguyên khi người La Mã dịch các tác phẩm văn học quan trọng của người Hy Lạp. Nhưng cũng từ rất sớm người ta đã cảnh giác lối dịch này. Ngay từ thời đó, Cicero (106 – 43 BC), lý thuyết gia về dịch thuật nổi tiếng của La Mã đã cho biết cách dịch từng chữ là rất nguy hiểm. Ngày nay người ta thường đùa cợt nhau với câu dịch từng chữ “Đường anh anh đi, đường tôi tôi đi” là “Sugar you you go, sugar me me go” là để minh họa sự nguy hiểm đó. Cicero khuyên, thay vì dịch từng chữ (word for word) nên chuyển ý của câu hay cụm từ từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác (sense for sense).
 

Đến thế kỷ 17, nhà phê bình văn học người Anh John Dryden (1631- 1700) yêu cầu người dịch thuật phải “là người nắm vững cả hai ngôn ngữ", (“… the translator must be a master of both languages.”) Mà ngôn ngữ là một phần của văn hóa của một dân tộc. Cho nên nắm vững hai ngôn ngữ có nghĩa là hiểu thấu cả hai nền văn hóa.
 

Để dịch sang tiếng Anh có 4 chữ thôi mà phải “nắm vững cả hai ngôn ngữ” tiếng Việt và tiếng Anh, và hiểu thấu cả hai nền văn hóa thì to tát quá! Nhưng đó là một yêu cầu nghiêm túc. Nắm vững văn hóa trong tiếng Việt ắt sẽ hiểu tuy nói Sông, Núi, nhưng thực ra không phải là nói về con sông, dãy núi cụ thể nào, mà nói về đất nước hay tổ quốc (ở đây là tổ quốc Việt Nam). Nắm vững văn hóa tiếng Anh ắt biết rằng người Anh, hay nói chung người Tây phương, không có khái niệm sông núi tượng trưng cho đất nước. Họ không nghĩ như thế, và không nói như thế. Cho nên khi đọc như thế, họ chỉ hiểu nghĩa đen, và họ sẽ bối rối với cái nghĩa đen đó, rồi… có thể không hiểu gì cả!
 

Trong số các bình luận trên Fb của nhà thơ Nguyễn Quang Thiều, có người cho rằng: “dịch như thế (tức: Mountains and Rivers on the Shoulder) là rất đúng và hay phù hợp hoàn cảnh và đối tượng giao tiếp là Ngày thơ Việt Nam!” Một người khác khẳng định “Đó là một bản dịch tốt.”

Bản thân nhà thơ Nguyễn Quang Thiều cũng nói: “Đêm qua, trao đổi với một dịch giả mà tôi luôn nể trọng, anh ấy nói dịch như thế là ổn" (sic)

Tuy vậy, có người để nghị dịch khác một chút: “Shouldering mountains and rivers - Gánh vác giang sơn, rất hợp lý.” (sic)

Có người lại muốn dịch: “Shouldering the homeland of rivers and mountains."

Một người khác nữa phát biểu: “Tôi sẽ dịch là The call of duty to the River and Mountain.”

Vài người nhận định Sông Núi ở đây không phải là… sông núi (mountain and river), mà đó là đất nước (country) là tổ quốc (motherland hay fatherland) cho nên những người này đề nghị dịch là “Motherland on the shoulder.”

Một người nữa nêu ý kiến: “Nếu là người Anh Mỹ thì rõ ràng cách dịch (Mountains and Rivers on the Shoulder) không ổn. Theo tôi: Một là không dịch. Hai là dịch là Country on the shoulder. Ba là Shoulder the burden of the country.”

Cũng có một đề nghị khác: “The destiny of the country on the shoulder.”

Có người dẫn câu ví dụ trong một từ điển nào đó để xác nhận người Anh Mỹ có khái niệm “gánh” đất nước trên vai: “The king carries his entire country on his shoulders. (Nhà vua gánh vác toàn bộ đất nước trên đôi vai mình.)

Có người đề cập đến Responsibility (trách nhiệm), nhưng không đưa ra câu dịch cụ thể, và cũng không ai hưởng ứng, có lẽ vì người ta biết responsibility thường là trách nhiệm về những điều không tốt, sai lầm hoặc tội lỗi mà mình gây ra, chớ nó không hề có nghĩa là “nghĩa vụ” (duty) với đất nước.

Vì ngôn ngữ là một phần quan trọng của văn hóa một dân tộc, và nó phản ảnh văn hóa của dân tộc đó. Mặt khác, để hiểu rõ ngôn ngữ của một dân tộc nào, người ta phải cảm và hiểu được cả văn hóa của dân tộc đó. Cho nên để dịch từ một ngôn ngữ này sang một ngôn ngữ khác, người ta không chỉ dịch nghĩa của chữ, mà phải chuyển đổi cả tinh thần văn hóa cuả ngôn ngữ nguồn, sang nền văn hóa của ngôn ngữ đích. Ngay cả các dịch giả khiêm tốn tự cho công việc của mình chỉ là “chuyển ngữ” (transliterate) cũng phải làm công việc chuyển đổi văn hóa như vậy thì độc giả của ngôn ngữ đích mới hiểu tác giả của bản văn gốc muốn nói gì.

Lấy một ví dụ:
Câu chào hỏi thông thường của người Anh, Mỹ là : How are you? (nghĩa đen tiếng Việt: Anh/chị thế nào?)
Câu chào hỏi của người Việt là: Anh chị có khỏe không?
Còn người Tàu gặp nhau thường hỏi: Nị ngật phạn liễu ma? (你吃飯了嗎 - Anh/chị ăn cơm chưa?)

Khi gặp một người Mỹ, một người Việt không thể dịch câu chào hỏi “Anh/chị khỏe không?” ra tiếng Anh để hỏi người kia “Are you healthy?”

Cũng vậy, người Tàu không thể dịch câu “ăn cơm chưa?” của họ ra tiếng Anh để hỏi “Have you eaten your meal/lunch/dinner?” được. Vì người Mỹ kia sẽ ngẩn tò te, chẳng biết “đối phương” nói gì, dù có thể vẫn hiểu câu hỏi “Are you healthy?” và “Have you eaten your meal…?”

Đó là lỗi không nắm được tinh thần văn hóa trong ngôn ngữ của nhau.

Tiếng Việt thường dễ dãi cho ta được huênh hoang tự nhận cho mình có trách nhiệm cao cả “gánh vác sơn hà,” ít nhất trong trường hợp này, với câu Sông Núi trên vai vừa sáo vừa rỗng tuếch, và rất mơ hồ, mà từ đó người ta có thể “vung tay quá trán” diễn giải bằng những lời to tát dao to búa lớn nghe rất… sướng tai.

Người Anh, Mỹ không có khái nhiệm nào tương đương với “Sông núi trên vai” của ta, vì tiếng Anh là một ngôn ngữ duy lý, họ nói rất cụ thể, rõ ràng. Để bày tỏ một nội dung tương tự, họ không nói “lớn lối” sông núi trên chỗ nào cả, mà có thể chỉ nói một cách giản dị:
Be dutiful/helpful/faithful/patriotic … to your country. (Hãy tỏ ra hữu ích/có nghĩa vụ/trung thành/yêu … đất nước của bạn.)
Hoặc có thể “cường điệu” một chút:
You (Thou) shall be dutiful/helpful/faithful/patriotic … to your (thy) country. (Ngươi hãy tỏ ra… với đất nước của ngươi.)
Thế nên chắc chắn là người Anh, Mỹ khó lãnh hội được ý nghĩa nội dung của 4 từ tiếng Việt “Sông Núi trên vai” khi được dịch ra tiếng Anh theo những cách trên.

Thế thì câu “The king carries his entire country on his shoulders” (Nhà vua gánh vác toàn bộ đất nước trên đôi vai mình) là sao? Rõ ràng họ cũng có khái niệm “gánh đất nước trên vai” kia mà?

Phải, và không phải. Gánh vác đất nước trên vai là chuyện/phận sự của một vị quân vương, hay của người có trọng trách lãnh đạo đất nước, chớ không phải của mỗi người dân thường như chúng ta, càng không phải của các thi sĩ trong Hội Nhà Văn Việt Nam. Dưới thời vua chúa, kẻ nào to gan muốn “đặt sông núi lên vai,” gánh vác sơn hà vân vân, đều tự biết mình có thể bị tru di cửu tộc vì tội tranh giành ngôi vị thiên tử của nhà vua. Ngày trước, ông Hồ Chí Minh có câu thơ “Hai vai gánh vác một sơn hà,” hay “Hai tay gây dựng một sơn hà” gì đó, là ông ấy muốn làm an lòng những ông nho sĩ cổ lổ sỉ lúc bấy giờ đầu óc còn nặng “Khổng viết,” tin vào “chân mệnh thiên tử” của con người có “khẩu khí đế vương” đó thôi.

Nhân đây, xin giới thiệu với các bạn một bài viết có liên quan:
 

Dịch và giới thiệu văn học cổ Việt Nam: Những điều bất cập:

http://www.art2all.net/tho/tho_tk/dichvagioithieuvanhocvn.html