Vào giữa
thập niên tám mươi của thế kỷ trước, tôi gặp và làm quen với anh Tăng
Quốc Thắng khi anh cùng mấy người bạn vong niên của tôi hùn nhau mở một
ki ốt bán sách báo ở công viên Kim Đồng, thành phố Huế. Anh Thắng tốt
nghiệp sư phạm Pháp văn, không được bổ nhiệm v́ lư do nào tôi cũng không
rơ.
Vài năm sau, lại làm quen với Tăng Quốc Thái, cộng tác viên bộ môn cờ
vua của Nhà thiếu nhi Huế. Cùng thời gian này, tôi lại có dịp gặp và làm
việc với chị Tăng Bảo Hương, đại diện của tổ chức Tầm nh́n thế giới khi
tôi tham gia hoạt động và là Đội phó Đội Công tác xă hội Thanh niên Huế.
Một thời gian sau, lại gặp chị Tăng Bảo Thiều trong chương tŕnh tưởng
niệm nhạc sĩ Nguyễn Văn Thương do Hội Văn học Nghệ thuật và Trường Đại
học Nghệ thuật Huế tổ chức. Hôm ấy, chị Thiều hát bài Bướm Hoa
của cố nhạc sĩ Nguyễn Văn Thương rất hay và khiến tôi chú ư t́m hiểu,
sau mới biết chị là giáo viên anh văn ở Trường Quốc Học, được ban tổ
chức mời v́ bài này hơi khó hát, những ca sĩ trẻ không thể hiện được cái
t́nh, cái hồn của tác phẩm.
Cuộc sống t́nh cờ đưa đẩy để tôi quen biết họ, bốn anh chị em ruột và
tôi cũng chỉ biết họ là con của ông Tăng Duyệt, chủ nhà sách Tân Hoa ở
đường Trần Hưng Đạo, Huế trước năm 1975. Chỉ đến khi xem chương tŕnh
Con đường âm nhạc trên VTV1 Đài truyền h́nh Việt Nam,
nghe nhạc sĩ Phan Huỳnh Điểu kể chuyện ông Tăng Duyệt, chủ nhà sách Tân
Hoa ở Huế nhận xuất bản ca khúc Đoàn Giải phóng quân của ông
với mức tác quyền 800đ vào năm 1946, tôi mới giật ḿnh, th́ ra có một
nhà xuất bản âm nhạc chuyên nghiệp đầu tiên của Việt Nam đă ra đời ở Huế
từ những năm bốn mươi của thế kỷ trước. Và tôi bắt đầu ư định t́m hiểu
về nhà xuất bản này, sự đóng góp của nó vào tiến tŕnh h́nh thành và
phát triển của nền âm nhạc Việt Nam.
|
 |
|
Ông
Tăng Duyệt - Phan Ngọc Minh vẽ |
Ông Tăng Duyệt qua đời năm 1968 do bị đạn lạc
khi mới 54 tuổi, các con đang c̣n đi học, không biết nhiều về việc kinh
doanh xuất bản của cha ḿnh. Những cộng sự, bạn bè thân thiết trong giới
âm nhạc, người mất, người ở nước ngoài không liên lạc được. Những thông
tin trên mạng nhắc đến ông, ngoài ghi nhận đấy là một Mạnh Thường Quân
của giới nhạc sĩ, ca sĩ, c̣n th́ chỉ tiện thể nhắc đến khi nói về hoàn
cảnh xuất bản một ca khúc của một nhạc sĩ nào đó.
Trong Hồi Kư của nhạc sĩ Phạm Duy, khi nhắc đến nhạc sĩ Văn Cao với nhạc
phẩm Thiên Thai, ông kể: “...nhưng với bài Thiên Thai in ra vào năm
1944 th́ Văn Cao tự nhận ḿnh là “Người Sông Ngự” và không ngần ngại
viết mấy câu đề tựa trên đầu bản nhạc do nhà xuất bản Tinh Hoa
ở Huế ấn hành. Ảnh hưởng sông nước khúc Thiên Thai cổ trong
khung cảnh huyền diệu của Đường thi với hai truyện Thiên Thai và Đào
Nguyên, Người Sông Ngự đă lạc cảm xúc rồi!”. Trong bản in c̣n đề
rơ: lời ca của Văn Cao và Hoàng Thoái - tôi ngờ Hoàng Thoái là bí danh
của Đỗ Hữu Ích.
Cũng trên trang Web của ḿnh, nhạc sĩ Phạm Duy kể, tôi bắt đầu đi vào âm
nhạc vào năm 1942 với bài thơ Cô hái mơ của Nguyễn Bính do tôi
phổ thành ca khúc... Bài Cô hái mơ là một trong những bài ca
cải cách sơ khởi của nền Tân nhạc Việt Nam.
Tiếp đó, nhạc sĩ Phạm Duy chụp lại h́nh b́a 1 các bài hát Cô hái mơ,
Tiếng Thu, Gươm tráng sĩ, Chinh phụ ca, Thu chiến trường, Chiến sĩ vô
danh của ông do Nhà xuất bản Tinh Hoa ấn hành.
|
 |
Như vậy, có cơ sở để suy đoán, Nhà xuất bản Tinh Hoa ra đời và bắt đầu
hoạt động xuất bản âm nhạc từ năm 1944.
Trên trang Web Đặc trưng.net, tác giả Biển Nhớ viết về tiểu sử
nhạc sĩ Lê Mộng Bảo có nói đến mấy thời điểm quan trọng:
1/ Năm 1948, nhạc sĩ Lê Mộng Bảo được ông Tăng Duyệt mời cộng tác.
2/ Năm 1952, nhạc sĩ Lê Mộng Bảo được ông Tăng Duyệt phái vào Nam để
thành lập chi nhánh và đại diện cho Nhà xuất bản Tinh Hoa Huế tại miền
Nam.
3/ V́ t́nh h́nh chiến sự, Nhà xuất bản Tinh Hoa Huế ngưng hoạt động từ
năm 1956. Nhạc sĩ Lê Mộng Bảo một ḿnh ở lại trong Nam, t́m mọi cách
khôi phục, cho ra đời Nhà xuất bản Tinh hoa Miền Nam và làm giám đốc
(ông chủ) cho đến năm 1975.
Một số trang Web khác sưu tập và giới thiệu những ca khúc tiền chiến do
nhà Tinh Hoa Huế xuất bản, nhưng chỉ đưa lên được h́nh b́a 1, không thể
t́m thấy ở đó những thông tin cụ thể hơn.
May mắn thay, trong một lần tán gẫu với mấy người bạn vong niên ở cà phê
vỉa hè đường Nguyễn Đ́nh Chiểu, anh Nguyễn Đ́nh Niêm, nguyên là giáo
viên dạy nhạc ở Trung tâm giáo dục Văn thể mỹ thuộc Sở Giáo dục Thừa
Thiên Huế cho biết gia đ́nh anh c̣n giữ được một số bản nhạc rời do Nhà
xuất bản Tinh Hoa ấn hành. Những bản nhạc này do ông Tăng Duyệt tặng bố
anh là ông Nguyễn Đ́nh Thị (c̣n gọi là ông Đội Thị), nguyên đội trưởng
Đội Nhă nhạc cung đ́nh Huế dưới thời Bảo Đại, sau Cách mạng tháng Tám
học thêm tân nhạc và là trưởng ban nhạc vô tuyến của Đài phát thanh Huế
đến năm 1958 th́ nghỉ hưu.
|
 |
|
Ban
nhạc Vô tuyến Đài Phát thanh Huế những năm 1950. Từ trái sang:
ông Đội Thị (violone), ca sĩ Mộc Lan, vợ đầu của nhạc sĩ Châu
Kỳ, ông Lê Quang Nhạc (ghitare) |
16 bản nhạc anh Nguyễn Đ́nh Niêm cho tôi mượn khảo cứu do nhà Tinh Hoa
ấn hành và xuất bản từ 1950 đến 1955 đă cung cấp nhiều thông tin giá trị
về tôn chỉ mục đích, thời điểm ra đời các ca khúc cũng như số lượng các
ca khúc đă được xuất bản trong thời gian này, quy mô và địa bàn phát
hành, từ đó ta có thể lượng giá sự đóng góp của Nhà xuất bản Tinh Hoa
vào tiến tŕnh và sự phát triển của âm nhạc nước ta.
- Về tôn chỉ mục đích, trên b́a bốn của nhiều bản nhạc có in ḍng chữ:
Để biểu dương một nguồn âm nhạc Việt Nam mới - trên nền tảng văn hoá
và nghệ thuật - Nhà xuất bản Tinh Hoa đă và sẽ lần lượt tŕnh bày những
nhạc phẩm chọn lọc giá trị nhất của các nhạc sĩ chân chính với một công
tŕnh ấn loát mỹ thuật để biếu các bạn yêu âm nhạc góp thành một tập
nhạc quư.
- Phần cuối trang 2 và trang 3 đều có các ḍng chữ: Cấm in lại,
dịch, thu thanh, đặt lời ca khác và đàn hát nơi công cộng và
Tác giả giữ bản quyền hoặc Nhà xuất bản giữ bản quyền.
- Về quy mô và địa bàn hoạt động, đầu năm 1950, Nhà xuất bản Tinh Hoa có
trụ sở chính đặt tại 121 đường Trần Hưng Đạo, Huế: Tổng phát hành và chi
nhánh Bắc Việt đặt ở nhà 80c, phố Hàng Trống, Hà Nội (sau chuyển đến 35
Lương Văn Can, Hà Nội); tổng phát hành tại Nam Việt ở số 185 Kichener,
Sài G̣n. Từ thời này, giá phát hành ghi ở b́a bốn là 5đ (nội địa), 6đ (Miên,Lào).
Đến tháng 4 năm 1954, chi nhánh miền Bắc chuyển về Hải Pḥng - số 40
đường Sađi Carnot; chi nhánh miền Nam đặt tại 180 đường Marchaise, Sài
G̣n; Tổng phát hành Nam Việt đặt tại 185 đại lộ Kitchener, Sài G̣n và có
thêm Tổng đại lư Miên, Lào Hon-Du ở số 4 đường Delaporte, Phnom-Penh.
Giá phát hành 7 đ một bản nhạc trên toàn Đông Dương.
Sau 1954, đất nước chia cắt, chi nhánh ở miền Bắc của Tinh Hoa ngưng
hoạt động.
-Về số lượng ca khúc: Dù chỉ có trong tay 16 bản nhạc do Tinh Hoa xuất
bản nhưng ở b́a 4 các bản nhạc này đều giới thiệu danh mục ca khúc đă
in, sắp phát hành hoặc sẽ in, nên có thể biết được tương đối chính xác
số lượng ca khúc được in và lưu hành ở Đông Dương thời đó.
Danh mục ca khúc đă in và phát hành trong 2 năm 1945-1946 gồm 16 bài của
7 nhạc sĩ: Đêm đông, Trên sông Hương, Hương giang một đêm
trăng, Dưới bóng cờ (Nguyễn Văn Thương); Chiến sĩ vô
danh, Chinh phụ ca, Nợ xương máu (Phạm Duy); Gấm vàng
(Dương Minh Ninh); Đoàn giải phóng quân, Tuyên truyền xung phong,
Núi Non Nước, Mùa đông binh sĩ (Phan Huỳnh Điểu); Bến
Hàn Giang, Nhớ người chiến sĩ (Ngọc Trai); Hùng tiến
(Nguyễn Hữu Ba); Chàng tuổi trẻ
(Vân Đông).
Những ca khúc Tinh Hoa xuất bản trong hai năm 1945-1946 hầu hết đều
thuộc loại hùng ca, phản ảnh được không khí của đất nước trước và sau
Cách mạng tháng Tám, đề cao ḷng yêu nước và chí khí của người trai thời
loạn.
Danh mục xuất bản trong hai năm 1949-1950 gồm 102 bài, trong đó có một
số ca khúc được tái bản. Những ca khúc vượt thời gian như: Tiếng
thu, Cô hái mơ (Phạm Duy); Thuyền mơ (Dương Thiệu Tước);
Bướm hoa (Nguyễn Văn Thương); Bóng trăng xưa (Hoàng
Trọng), Xuân và tuổi trẻ (La Hối); Ḥn vọng phu I (Lê
Thương), Mơ hoa (Hoàng Giác)... được xuất bản trong
thời
gian này.
Cho đến năm 1950, “Ngân phiếu và thư từ giao thiệp xin đề gửi ông
Tăng Duyệt-121 đường Trần Hưng Đạo, Huế”. Điều này cho thấy, từ
1945 đến 1950, ông Tăng Duyệt vừa là ông chủ, là giám đốc đồng thời đảm
nhiệm toàn bộ mọi khâu từ giao dịch về bài vở, thương thảo tác quyền,
tài chính, in ấn và phát hành. Các bản nhạc trong thời gian này đều in ở
nhà in Tân Hoa, Huế, b́a do họa sĩ Phi Hùng vẽ.
- Trên b́a bốn bản nhạc Viễn Du của Phạm Duy, kiểm duyệt số 317
ngày 25 tháng 5 năm 1955, ở danh mục các bài hát đă in, bài Cung đàn
lữ thứ của Phó Quốc Thăng và Huyền Linh nằm ở cuối cùng, số thứ tự
485.
Như vậy có thể biết rằng, từ 1944 đến tháng 5 năm 1955, Nhà xuất bản
Tinh Hoa ở Huế, sau khi trừ hao phần tái bản, đă xuất bản ít nhất trên
400 ca khúc, hội tụ đông đảo các nhạc sĩ anh tài của đất nước Việt Nam
đương thời.
- Vài nét tiểu sử ông Tăng Duyệt.
Ông Tăng Duyệt sinh năm 1915 tại Huế, bố là người Quảng
Đông, mẹ người Việt. Năm lên 10 tuổi, bố mất, ông sống với anh trai, đi
học đến 15 tuổi th́ nghỉ học chữ, theo học nghề và làm thợ chụp ảnh ở
hiệu ảnh Khải Xương của anh ḿnh, lương tháng 15 đồng. Mê đọc sách từ
nhỏ, ông để dành tiền tiêu vặt, tiền lương lùng mua sách để đọc, rồi
đóng b́a da, lập tủ sách riêng. Năm 1943, ông lập gia đ́nh cùng bà Huỳnh
Thị Cam, gốc Phúc Kiến, thua ông 8 tuổi. Một thời gian sau, ông bỏ hiệu
ảnh Khải Xương, tách ra mở hiệu ăn, rồi mở cơ sở sản xuất đồ mớp
(đồ gỗ dân dụng) nhưng đều thất bại. Là người mê sách, lại thấy Huế thời
đó số người đọc sách, có nhu cầu mua bán sách cũ khá nhiều, ông bèn mở
hiệu sách Tân Hoa ở đường Gia Long, sau chuyển lên 121 Trần Hưng Đạo.
Tiếp đến ông mở Nhà in Tân Hoa rồi Nhà xuất bản Tinh Hoa, chuyên xuất
bản tác phẩm âm nhạc.
|
 |
|
Ông bà
Tăng Duyệt và các con |
Bà Huỳnh Thị Cam, vợ ông Tăng Duyệt kể, chồng ḿnh là người trực tính,
quyết đoán, sống chí nghĩa chí t́nh với bạn bè, cộng sự và người giúp
việc. Ông rất rộng răi trong việc chi tiêu, từng nhiều lần bỏ tiền mời
toàn bộ Ban nhạc Thăng Long về Huế biểu diễn, bao ăn ở, vui chơi, bỏ
tiền mua hết vé rồi tặng người quen để họ vào xem cho chật rạp hát. Ông
cũng lập Ban nhạc Thiếu nhi Tinh Hoa gồm mấy người con lớn và một số bạn
trẻ, thường tổ chức các buổi diễn lấy tiền cứu trợ nạn nhân băo lụt. Ông
Lê Gia Phàm, nguyên Giám đốc Trung tâm giáo dục năng khiếu Văn thể mỹ
Huế từng tham gia ban nhạc này.
Có một giai thoại liên quan đến ông Tăng Duyệt và nhạc sĩ Văn Giảng (c̣n
sử dụng các bút danh khác như Thông Đạt - khi viết t́nh ca, Nguyên Thông
- ca khúc về đề tài Phật giáo) như sau: Những năm cuối thập niên 1940,
Văn Giảng chơi thân cùng ông Tăng Duyệt, một số hành khúc của Văn Giảng
cũng được Nhà xuất bản Tinh Hoa ấn hành. Một lần ông Tăng Duyệt nói đùa
ngụ ư rằng nhạc sĩ Văn Giảng chỉ viết được những bài hùng ca thôi c̣n về
t́nh ca th́ không phải sở trường của Văn Giảng. Văn Giảng nghe như vậy
và không trả lời. Sau đó ông viết bài Ai về sông Tương và kư
tên Thông Đạt. Ai về sông Tương được tác giả Thông Đạt gửi tới
các đài phát thanh ở Hà Nội, Huế, Sài G̣n và nhanh chóng nổi tiếng. Sau
nhiều lần được nghe bản nhạc đó trên đài, Tăng Duyệt gặp Văn Giảng và
hỏi ở trong giới nhạc, Văn Giảng có biết Thông Đạt, tác giả bài Ai
về sông Tương là ai không. Tăng Duyệt muốn t́m mua lại bản quyền
nhạc phẩm đó để xuất bản nhưng Văn Giảng trả lời không biết. Một lần hai
người bạn của Văn Giảng là nhạc sĩ Đỗ Kim Bảng và nhà văn Lữ Hồ tới chơi
và t́nh cờ nh́n thấy bản thảo của Ai về sông Tương. Nhờ đó, ông
Tăng Duyệt mới biết Văn Giảng chính là Thông Đạt, tác giả của bài t́nh
ca nổi tiếng đó.
Nhạc sĩ Đỗ Kim Bảng, trong bài trả lời phỏng vấn Viễn Đông Daily News kể:
Trong một buổi phát phần thưởng cuối năm, tôi lên sân khấu hát bài
Mùa thi, ông Tăng Duyệt, giám đốc Nhà xuất bản Tinh Hoa nghe được
và lập tức mua bản nhạc này với giá 1.500đ, xấp xỉ lương tháng của công
chức. Về sau này, khi ngày càng có nhiều người biết tới và hát, bản nhạc
mới được in ra. Hồi đó, bài nào ông Tăng Duyệt thấy hợp lỗ tai th́ mua
và in thôi. Ông là người Hoa, quư trọng văn nghệ sĩ, đón tiếp các nhạc
sĩ trong nam ra rất trọng thể. Sau này ông c̣n mua bài Gió sớm
của tôi, mặc dù bài này chưa được hát bao giờ.
Về hoạt động xuất bản âm nhạc thời này, nhạc sĩ Phạm Duy kể lại trong
Hồi Kư như sau: Năm 1951, Việt Nam có 4 nhà xuất bản âm nhạc là Nhà xuất
bản Thế giới (Hà Nội), Tinh Hoa (Huế), Sống Chung và Á Châu (Sài G̣n).
Thời gian sau có thêm nhà xuất bản An Phú và Minh Phát, trả tiền tác
quyền cho nhạc sĩ rồi in và bày bán trên vĩa hè, nhạc in to như sách học
tṛ hoặc khổ nhỏ bằng nửa bàn tay, có tranh vẽ ḷe loẹt kiểu hoa ḥe hoa
sói, có thêm ảnh tác giả và ca sĩ trẻ măng, đẹp đẽ. Nghề ấn hành bản
nhạc càng ngày càng khuyếch trương với sự thành lập của cái tôi gọi là
chợ trời âm nhạc. Tân nhạc vào thời này mang tính chất b́nh dân, người
khó tính gọi là nhạc vỉa hè, nhạc máy nước, người thức thời gọi là nhạc
thời trang, nhạc thương phẩm.
Như vậy, có thể nhận ra trong lĩnh vực xuất bản âm nhạc vào thời gian từ
cuối 1951 trở đi, với sự ra đời của các nhà xuất bản mới, cung cách làm
ăn khác trước, tạo ra sự phân hóa và cạnh tranh dữ dội hơn trước nhiều.
Cũng theo bà Huỳnh Thị Cam, Nhà xuất bản Tinh Hoa ngừng hoạt động vào
năm 1956 không phải v́ t́nh h́nh chiến sự mà v́ lư do riêng.
Năm 1952, ông Tăng Duyệt cử cộng sự là nhạc sĩ Lê Mộng Bảo vào Sài G̣n
lo việc mở mang chi nhánh miền Nam. Sau này, việc in ấn cũng chuyển vào
Sài G̣n, b́a th́ vẫn do hoạ sĩ Phi Hùng ở Huế tŕnh bày. Dần dà, việc
kinh doanh ở thị trường miền Nam và Miên, Lào đều giao cho nhạc sĩ Lê
Mộng Bảo, có thêm người cháu gọi ông bằng chú ruột coi ngó. Ông Tăng
Duyệt chỉ bay vào bay ra một năm vài lần. Năm 1956, Ông từ Sài G̣n trở
về Huế, cùng mấy xe tải chở đầy những ấn phẩm âm nhạc tồn đọng, chất đầy
một pḥng lớn ở 121 Trần Hưng Đạo. Ông không nói ǵ với vợ con, bạn bè.
Các ấn phẩm âm nhạc chất đống trong kho chứ không chịu đem bán xon,
hạ giá v́ để giữ uy tín của Nhà xuất bản và của các nhạc sĩ. Từ đó, ông
rửa tay gác kiếm, không dính dáng ǵ đến chuyện xuất bản nhạc,
chuyên chú ở nhà dạy con học, dạy cho cả những đứa trẻ hàng xóm, cho đến
khi qua đời vào tết Mậu Thân v́ mấy viên đạn lạc. Mộ của ông ở thôn Tứ
Tây, xă Thuỷ An, nay là tổ 5 khu vực 3 phường An Tây, thành phố Huế.
|
 |
|
Mộ ông
Tăng Duyệt |
Một ngày nắng đẹp, trước khi ngồi vào máy gơ bài này, tôi cùng anh bạn
Tăng Quốc Thái - con trai út ông Tăng Duyệt - chở nhau đi viếng mộ ông.
Một bó hoa cúc vàng, một nén tâm hương tưởng nhớ con người từng được
mệnh danh là ‘Bố già” của nền tân nhạc Việt Nam, Mạnh Thường Quân của
giới nhạc sĩ, ca sĩ trong suốt hai thập niên 1940 - 1950. Mắt dơi theo
làn khói hương vừa bay lên chợt dừng nơi tán thông già phía sau khu mộ,
tưởng như nghe văng vẳng bên tai giai điệu tha thiết của một bài t́nh ca
cũ: Ai ra đi đành quên ngày xưa đẹp sao. Bên ven sông c̣n nguyên màu
hoa chiều nao. Trăm năm vẫn vẹn thề nối lại vạn nhịp cầu. Xa nhau ḷng
thương nhớ măi về đẹp ḷng nhau... Xa xôi âm vang tiếng cười hiền, trên
đường về hoa nở đẹp, môi cười nhớ măi không quên.