"Người ta
sẽ không quên tiếng chân nặng nề của Tạ Tốn,
giọng ho khan của Kim Hoa bà bà, cái nh́n trầm
mặc của Phạm Dao và tiếng cười sảng khoái của
Dương Tiêu trên Côn Luân sơn, giữa những cánh
rừng thu lá đổ vàng…"
"Ai sẽ thắng? Câu hỏi ấy giờ được đặt ra. Và
truyện vơ hiệp thêm một yếu tố mới là sự bất
trắc. Tiểu thuyết bắt đầu."
"Ai sẽ thắng? Nhưng không ai biết những ǵ sẽ
xẩy ra."
"Và con đường bách thắng đă trở thành một cuộc
thất lạc trong mê cung."
"Nhưng tất cả họ cùng có một cảnh ngộ là bị ném
vào một thế giới mà họ không hiểu và trong ấy họ
phải tự chọn. Mà chọn ǵ khi Tà không ra Tà,
Chính không ra Chính…"
"Chúng tượng trưng cho cái nên thơ của sự mạch
lạc mà tôi muốn người ta coi truyện Kim Dung như
một cố gắng để đề cao."
DLV
Nhân loại chỉ đặt để ra những vấn đề nó có thể
giải quyết.
Bí mật của vô sản là cái chết của tư bản.
Marx
Sự tương đối hoá những vơ công, người ta thấy đă
xô những môn phái vào trong cảnh bất phân thắng
phụ. Và t́nh trạng ấy cũng làm mờ dần ư nghĩa
nguyên thuỷ của sự xung đột giữa họ. C̣n lại một
thế giới của bạo động thuần tuư. Truyện vơ hiệp
cổ điển không kể ǵ hơn những cuộc thắng trận kế
tiếp nhau của Chính nghĩa trên Tà đạo. Nhưng khi
giữa Tà và chính sự phân biệt đă trở nên mơ hồ
th́ diễn tiến của truyện cũng mất sự tất yếu ấy
đi. Không có lư do tiên quyết nào để môn phái
này thắng môn phái khác và, như một quả dĩ
nhiên, cũng không thể có môn phái nào có một vơ
công vô địch. Sự tương đối hoá những vơ công đă
dẫn tới sự tương đối hoá những giá trị đạo lư
th́, ngược lại sự tương đối hoá những giá trị
đạo lư lại đưa tới sự tương đối hoá những vơ
công. Ai sẽ thắng? Câu hỏi ấy giờ được đặt ra.
Và truyện vơ hiệp thêm một yếu tố mới là sự bất
trắc. Tiểu thuyết bắt đầu. Nghĩa là truyện không
c̣n là một cơ hội để chiêm ngưỡng, như một nghi
lễ đề cao những giá trị đạo lư, những chiến công
của người anh hùng nữa, mà để t́m, một cách sơ
đẳng hơn, cái hồi hộp của sự trông chờ. Ai sẽ
thắng? Nhưng không ai biết những ǵ sẽ xẩy ra.
Tại cái đang xảy ra người ta cũng chưa biết là
cái ǵ. Mọi vật trong một thế giới của vật lực
đă mất đi ư nghĩa cố định của chúng. Và tất cả
đều trở thành nghi vấn. Cái bí mật của con đao
Đồ Long như thế nào mà làm người ta giết nhau?
Ai đă xuống tay giết một lúc mấy mươi mạng người
của Long Môn tiêu cục? Không lẽ kẻ đă dùng Kim
Cương Chỉ để tra khảo Dư Đại Nham lại là người
của Thiếu Lâm Tự? Nhân vật tài hoa, uyên bác,
phóng khoáng ấy sao có thể giết người như không
để cả vơ lâm nguyền rủa? Nhưng có ǵ trong lúc
này không là một câu hỏi! Và chúng theo nhau đến
rồn rập và nhức nhối. Người ta nóng ruột chờ đáp
thuyết ở những sự đến sau. Cái tài của Kim Dung
tuy nhiên sẽ dẫn người ta từ thắc mắc này đến
thắc mắc khác. Nghi vấn này chưa được giải quyết
th́ nghi vấn khác đă được tung ra. Gay cấn hơn
nữa là người anh hùng không biết ḿnh phải làm
ǵ và sẽ trở nên cái ǵ. Người anh hùng vơ lâm
cổ điển vào đời với một ư chí cố định, và những
giai đoạn trên con đường thẳng dẫn chàng đến sự
thực hiện của ư chí ấy. Những biến cố trong Kim
Dung trái lại là ngần ấy chỗ quẹo tách chàng xa
cái hướng đi thứ nhất của chàng. Và đôi khi như
Đoàn Dự chàng cũng không có ư định nào khác hơn
là đi chơi, nhưng t́nh cờ hết bị lôi vào chuyện
lôi thôi này lại bị kéo sang chuyện rắc rối
khác, để sau cùng sửng sốt thấy ḿnh trở thành
một cái ǵ mà ḿnh cũng không bao giờ nghĩ tới.
Người ta theo chàng vào một Bát Quái Trận Đồ và
con đường bách thắng đă trở thành một cuộc thất
lạc trong Mê Cung. Ở chỗ nào cũng xuất hiện
những biến cố lạ và những sự kiện khả nghi. Xưa
tất cả có một ư nghĩa cố định. Thế giới sáng
sủa. Không phải không có nguy hiểm nào đe doạ
người anh hùng. Nhưng những nguy hiểm nào cũng
có thể bị gọi tên, nghĩa là giới định và chỉ có
ở ngoài. Mỗi sự kiện giờ trái lại là một sự ngỏ
dẫn người ta vào một bí mật không thể nào lường.
Ấy là một thế giới đầy ban đêm, đầy bất trắc và
những quanh co như mắc cửi. Sau cái mặt nạ hàm
hồ của mọi vật tất cả đều có thể xảy ra. Không
biết chỗ quẹo này sẽ dẫn người ta tới đâu và cái
ǵ chờ người ta ở cuối con đường kia. Sự nguy
hiểm, cảnh nhá nhem ấy, như ŕnh rập khắp nơi.
Cái nguy hiểm đích thực tuy nhiên vẫn không phải
là cái nguy hiểm sờ thấy được mà chính là sự ngờ
vực ấy, như một bóng tối, không những trùng điệp
trước mặt, mà càng ngày càng lớn trong ḷng
người anh hùng.
Thế giới ngoại tại đă khả nghi. Nhưng có khi
ngay cả thân phận chàng ra sao người anh hùng
cũng không chắc chắn. Không phải ngẫu nhiên mà
chuyện vơ hiệp mới là chuyện của người anh hùng
đi t́m ḿnh, khi th́ nôm na như một thiếu niên
một hôm nào đó biết ḿnh chỉ là một đứa trẻ mồ
côi và những người nuôi nó không phải là cha mẹ
thực của nó, khi th́ thống thiết như Kiều Phong
chợt có người tố cáo rằng chàng không phải là
người Hán mà lại mang ḍng máu Khiết Đan nghĩa
là của một dân tộc chàng luôn coi như tử thù, và
cả sự nghiệp chàng như thế đă dựng trên một điêu
trác khi th́ khôi hài như Thạch Phá Thiên từ nhỏ
mang tên Chó Lộn Gịng, để lớn lên ra đời ai
cũng nhận là người của ḿnh, trong khi ngay
chàng cũng không biết chàng thực là ai. Lẽ dĩ
nhiên người ta cũng không thể nào quên Âu Dương
Phong luyện vơ bị tẩu hoả nhập ma đến nỗi vừa
nghe nói có một tên Âu Dương Phong c̣n giỏi vơ
hơn ḿnh vội đâm bổ đi t́m và gặp ai cũng hỏi
“Ai là Âu Dương Phong” và “Ta là ai”. Câu hỏi
của ông già lộn đầu ấy tuy nhiên người anh hùng
nào không có lần đặt ra? Không phải họ đều là
những người không cha không mẹ. Nhưng tất cả họ
cùng có một cảnh ngộ: là bị ném vào một thế giới
mà họ không hiểu trong đó họ phải tự chọn. Mà
chọn ǵ khi Tà không là Tà, Chính không ra Chính
và cả thế giới, sa đoạ trong một t́nh trạng bạo
động thường trực, không để lại ǵ hơn là những
nghi vấn chập chùng. Đi t́m ḿnh, người anh hùng
cũng đi t́m một ư nghĩa cho thế giới; thế giới
Kim Dung là một thế giới đang chờ được định
nghĩa và truyện Kim Dung chỉ là truyện của một
cái nghĩa đang h́nh thành. Ấy làm một truyện
tầm-đạo trong phương thức của một truyện trinh
thám.
Như trong truyện trinh thám, thoạt tiên người ta
chỉ thấy những sự kiện lẻ bất ngờ và khó hiểu:
tất cả thoạt tiên chỉ có giá trị như những manh
mối của một bí mật cần phải truy tầm, như những
di tích của một quá khứ cần được xây dựng lại,
như những mảnh vụn của một toàn thể cần phải
được khám phá dần dần. Người ta ngạc nhiên trước
những ǵ đang xảy ra đến từ cái đă xảy ra, và
công việc giờ, như trong truyện trinh thám, là
đi ngược từ hiện tại đến quá khứ, từ kết quả đến
nguyên nhân, từ xúc động đến giải thích. Nhưng
trước hết phải có xúc động và những biến cố phải
làm người ta ngạc nhiên và gây sự ṭ ṃ. Của Ưng
Vương chẳng hạn, thoạt tiên, người ta chỉ thấy
một tiếng hú kinh dị giữa một trời chiều và
những xác chết ông để lại sau một cuộc giết
người thần tốc. Nhưng thế cũng đủ để tiếng dội
tâm lư trong độc giả c̣n vọng măi. Và người ta
phải chịu rằng Kim Dung, mỗi lần giới thiệu một
nhân vật quan trọng, là ông biết sửa soạn những
điều kiện để sự xuất hiện của nhân vật ấy đạt
tới mức công hiệu tối đa. Người ta sẽ không quên
những tiếng chân nặng nề của Tạ Tốn, giọng ho
khan của Kim Hoa Bà Bà, cái nh́n trầm mặc của
Phạm Giao và tiếng cười sảng khoái của Dương
Tiêu trên Côn Luân Sơn, giữa những cảnh rừng thu
lá đổ vàng. Có những nhân vật không có ǵ để
người ta nhớ hơn là cách xuất hiện đột ngột lần
đầu tiên của họ. Tại một khi đă định nghĩa th́
như sự kiện đă được giải thích, nhân vật như đă
chết và không c̣n tác dụng tiểu thuyết nào nữa.
Nhưng khi c̣n là một nghi vấn, c̣n làm người ta
thấy thắc mắc và trông chờ th́ nhân vật c̣n sống
và người ta hiểu tại sao người anh hùng trong
Kim Dung chỉ có thể là người anh hùng tập sự,
người anh hùng đi t́m ḿnh, người anh hùng chưa
thành anh hùng. Các nhân vật khác cũng thế: của
họ thoạt tiên người ta chỉ biết có một nửa: Khi
th́ một người dị thường, tính khí ngang nhiên,
vơ công trác tuyệt, nhưng thân phận như ch́m
trong một dĩ văng xa xôi và thần bí, khi th́ như
một cái tên truyền tụng trong giang hồ, người ta
chỉ nhắc đến trong sự tôn kính và sợ hăi, nhưng
chưa ai được thấy mặt bao giờ. Cũng có khi người
ta có thể khám phá ra con người dị thường mà cứ
một lần xuất hiện là gây cho người ta một nghi
vấn ấy và căi nhân vật chấn danh vơ lâm mà người
ta náo nức trông chờ chỉ là một, cũng như Kim
Hoa Bà Bà, nào ai ngờ, chính là nhân vật của
Minh Giáo đă từ lâu ngày biệt tăm chỉ để lưu lại
trong trí nhớ của mọi người cái tên rực rỡ là Tỷ
Sam Long Vương. Nhưng tất cả nghệ thuật kể
chuyện trong lúc này là tŕ hoăn tối đa cái giờ
xác định căn cước của nhân vật. Mộ Dung Phục có
mặt nhất khi người ta chỉ biết chàng như một
tiếng đồn trong vơ lâm. Sự có mặt trong sự vắng
mặt ấy là tất cả sức mạnh của truyện. Nó là nơi
của nghi vấn, của trông chờ và mọi sự có thể.
Nghĩa là của mọi sự bất ngờ.
Ai ngờ rằng Mộ Dung Phục, vẫn trong một phong độ
tao nhă, một chốc có thể trở thành một sát thủ
không gớm tay, rằng sự thuỳ mị của Chu Chỉ Nhược
lại sửa soạn cho những tham vọng, những tuyệt
vọng và những ác độc khôn lường, rằng tất cả
những ân cần Trương Linh chỉ là một kế hoạch
trong một kế hoạch dài hạn nhằm cướp con đao Đồ
Long. Của nhân vật, người ta chỉ biết cái vai
tṛ của họ, và đùng một cái, họ xuất hiện dưới
một bộ mặt người ta không chờ đợi. Ấy có thể là
một mặt nạ khác và cũng có thể là một con người
thực chôn vùi trong tâm khảm chợt được một biến
cố nào làm tỉnh giấc, như Tạ Tốn, nghe tiếng
khóc của một đứa trẻ thơ mà t́m thấy sự sáng sủa
của lương tri. Nhưng cũng có khi, như trong cơn
tuư sát của Mộ Dung, người ta chứng kiến một đột
biến tâm lư.
Cái bất ngờ, theo định nghĩa tầm thường nhất, là
cái không ai chờ đợi: khi th́ thê thảm như cái
chết của A Chu dưới tay người nàng yêu, khi th́
khôi hài như cảnh một đại-ma-đầu là Nam Hải Ngạc
Thuần phải lạy Đoàn Dự, một thư sinh trói gà
không chặt, làm thầy. Cũng có khi nó chỉ là một
bất ngờ thuần tuư không có giá trị nào khác hơn
là sự nên thơ như khi người ta khám phá ra rằng
Côn Luân Tam Thánh không phải là ba người mà chỉ
là một, rằng đứa ăn mày nhem nhuốc làm bạn cùng
Quách Tĩnh là một người con gái đẹp giả trai,
rằng Âu Dương Phong, v́ học một vơ công chép lộn
mà trở thành đệ nhất cao thủ trong vơ lâm. Lẽ dĩ
nhiên cũng có những bất ngờ giả tạo để thoả măn
nhu cầu xúc động của người đọc, để thêm số ḍng
và số trang, để thêm đà cho một câu truyện đă
tới chỗ sa lầy. Và cũng có những bất ngờ được
sửa soạn hơn để giải quyết một t́nh thế đă đến
chỗ bế tắc.
Cái bế tắc ấy, người ta thừa đoán, cũng là một
bế tắc được sửa soạn. Tác giả cố t́nh đưa câu
truyện đến một chỗ nghẽn để, khi ấy, mới tung ra
một nhân vật mới, một biến cố mới, một phát giác
mới làm t́nh thế đảo ngược và câu truyện tiếp
tục theo một hướng mới. Khi người ta không chờ
ǵ nữa, khi những nguy hiểm tưởng chừng như đă
qua khỏi, khi mối hi vọng đă tàn lụi, th́ tất cả
đă xảy ra như đúng như người ta chờ, đúng như
người ta đă chờ mong. Ấy là một thứ bất ngờ ở
bậc hai. Khi Vô Kỵ yên chí rằng âm mưu của Hồ
Thanh Ngưu đă thành công và họ đă thoát khỏi tay
Kim Hoa Bà Bà để chỉ c̣n việc cùng nhau xây hạnh
phúc đến măn kiếp th́ chàng khám phá ra xác chết
của họ treo trên một cành cây, khi sau không
biết bao nhiêu ngày theo đuổi, Đoàn Dự được láy
được t́nh yêu của Vương Ngọc Yến, người ta thở
dài nhẹ nhơm th́, tin đâu xét đánh! Điều người
ta nghi ngại đă được chứng thực: Vương Ngọc Yến
là con của Đoàn Chính Thuần và là em khác mẹ của
Đoàn Dự, và thế là hai người không thể lấy nhau.
Sự bất ngờ khi ấy đến như một sự thiếu: cái
người ta tưởng thế nào cũng xảy ra lại không xảy
ra. Nhưng giữa lúc người ta đang tuyệt vọng
không biết câu chuyện sẽ ra sao th́, đùng một
cái lại có tin Đoàn Dự không phải là con của
Đoàn Chính Thuần mà của Đoàn Diên Khánh, người
đáng lẽ được trị v́ nước đại lư mà vẫn lưu vong
chờ cơ hội cướp lại ngai vàng. Cái tin ấy lại
đảo ngược một lần nữa. Nó trả lại Vương Ngọc Yến
cho Đoàn Dự. Hơn thế nữa, cái ngai vàng nước Đại
Lư, chàng trở nên người thừa kế xứng đáng nhất.
tất cả sau cùng đều xảy ra theo công lệ: người
anh hùng sẽ lấy vợ và làm vua. Người ta có thể
nghĩ rằng để đi đến cái kết luận cổ điển ấy có
lẽ Kim Dung không cần phải bày ra nhiều chuyện
như thế. Nhưng nếu không như thế, nếu không trải
qua một cơn tuyệt vọng th́ kết luận ấy c̣n giả
tạo tới đâu? Tới sau một sự bế tắc cố ư th́ sự
giả tạo ấy lại xuất hiện như một chứng cớ của
cái tài biến hoá của tác giả. Giả tạo một ít th́
hỏng. Nhưng giả tạo hơn một ít nữa th́ Kim Dung
lại trả cho sự bất ngờ cái nên thơ của nó.
Sự thật th́ ông có thể để cho Đoàn Dự lấy Vương
Ngọc Yến và kế vị Đoàn Chính Thuần làm vua mà
không ai thấy ǵ làm trái cựa và những cảnh t́nh
thế kế tiếp đảo ngược ở phút chót, thoạt tiên có
vẻ thừa và quá lôi thôi. Nhưng truyện không phải
chỉ là truyện của Đoàn Dự. Không có những sự đảo
ngược t́nh thế ấy th́ nhân vật Đoàn Diên Khánh
người ta biết xếp vào đâu? H́nh như nhân vật ấy
mà người ta vẫn chỉ biết như ác tinh của nhà họ
Đoàn tới đó mới t́m ra lư do vi tṛ của nó: là
để trả cho Đoàn Dự, cùng một lúc, và t́nh yêu,
và ngai vàng, và cái kết luận mà người ta tưởng
là dàn xếp ở phút trót ấy giờ, người ta mới biết
rằng với nhân vật Đoàn Diên Khánh nó đă được
định từ những trang đầu. Cảm tưởng sau cùng của
người ta là một tổ chức cực kỳ chặt chẽ không để
ǵ xảy ra một cách t́nh cờ và trong ấy cái bất
ngờ chỉ là đáp thuyết thích hợp nhất cho một
t́nh thế không thể nào gỡ nổi. Người ta cho đáp
thuyết ấy là bất ngờ. nhưng bất ngờ nhất phải
chăng là khi người ta thấy rằng cái bất ngờ ấy
đă được sửa soạn từ lâu? Khi trông thấy Tiểu
Siêu lần đầu th́ Phạm Dao chợt giật ḿnh. Nhưng
cái giật ḿnh nhỏ nhoi ấy, gần như không ai cần
chú ư, báo hiệu kết cục của truyện khi Tiểu Siêu
được nhận ra là con của Kim Hoa Bà Bà và, khi
ấy, người ta mới hiểu tại sao, trước những sứ
giả của minh giáo, nàng phảo méo mặt giả làm một
đứa con gái xấu xí. Ấy chỉ là một trong những tỉ
dụ của cách bố cục kĩ lưỡng cũa truyện Kim Dung.
Như tất cả những truyện viết đăng từng số một,
trong Kim Dung không ngớt xảy ra những biến cố
khả nghi và bất ngờ. nhưng điều làm truyện ông
vượt xa những truyện cùng loại là trong khi
những tác giả khác như thất lạc giữa những sự
kiện mà họ thả sức tung ra cho đầy trang giấy để
sau cùng không ai biết kết luận ra sao th́ trong
Kim Dung tất cả những chi tiết rải rác mà thoạt
tiên người ta tưởng rằng vẽ ra theo sự t́nh cờ
của cảm hứng sau cùng đều giải thích lẫn nhau
trong một kiến trúc nhịp nhàng.
Nhưng trong sự mạch lạc ấy, ẩn sau những nghi
vấn rối như tơ ṿ, người ta có gặp ǵ hơn là một
đặc tính của truyện trinh thám? Như trong truyện
trinh thám, công việc là t́m cho một số sự kiện
khó hiểu mối tương quan thống nhất và giải thích
chúng. ấy là công việc Hoàng Dung đă làm, khi từ
những tang chứng để lại trên đào Hoa Đảo mà tang
chứng nào cũng kết án cha nàng,nàng phải xây
dựng lại dễn biến của vụ thảm sát đă xảy ra và
truy định thủ phạm đích thực. Trên một quy mô
lớn hơn th́ truyện Đồ Long cũng sẽ không dẫn
người ta đâu xa hơn là sự tái lập cái tổ chức
của Minh Giáo đă từ lâu ly tán. Người ta thấy
xuất hiện suốt truyện những nhân vật mới và cảm
tưởng củangười ta là đứng trước một trí tưởng
tượng không ǵ kiềm chế. Ngần ấy nhân vật tuy
nhiên sau đều được khám phá là những nhân vật
thất lạc của Minh Giáo và người ta sẽ không ngạc
nhiên nếu, khi chức vụ của ai cũng được trả cho
người ấy rồi, th́ truyện coi như có thể đă gần
xong. Tổ chức của Minh Giáo sẽ cho truyện sự
mạch lạc của nó. Tất cả xảy ra như trong hoá
học. Mỗi lần khám phá ra chất mới th́ người ta
cũng khám phá ra rằng cái chất ấy đă có một ô
dành sẵn cho nó trong cái bảng Méndéleieff.
Ngược lại th́ mỗi ô để trống lại đ̣i hỏi khám
phá ra một chất mới để bù vào. Những nhân vật
tong truyện Đồ Long, cũng thế, như đều được sáng
tạo để bù vào những chức vụ bỏ không của Minh
Giáo và diễn tiến của truyện, tuần tự theo sự
xuất hiện của họ sẽ trả lại cho Minh Giáo bộ mặt
nguyên thuỷ của nó, nghĩa là dẫn người ta đến
một t́nh trạng có trước của thế giới. Nói tóm
lại th́, như trong truyện trinh thám, cái ǵ mà
theo như người anh hùng, người ta khám phá ra là
một dĩ văng. Tổ chức của Minh Giáo vừa là khởi
điểm vừa là tổ chức của truyện. Nếu những biến
cố của truyện vơ hiệp cổ điển nối tiếp nhau theo
một đường thẳng th́ truyện đồ long được viết
theo một ṿng tṛn. Ấy là một thứ Bát quái trận
đồ: người ta đi bao nhiêu sau cùng trở về chỗ cũ
và sự phức tạp của nó ẩn chứa một sự mạch lạc
căn bản. Không phải ngẫu nhiên mà giũa truyện
ông, Kim Dung đă bày những trận đồ của Hoàng
Dược Sư như một thách đố ám ảnh. Chúng tượng
trưng cho cái nên thơ của sự mạch lạc mà tôi
muốn người ta coi truyện Kim Dung như một cố
gắng để đề cao.
Cái nên thơ ấy người ta sẽ gặp lại trong cách
Kim Dung xếp những nhân vật thành từng bộ. Có
những bộ ba như A Chu, A Bích, A Tỷ, mỗi người
mang một mẫu áo, có bộ tư như Long Vương, Ưng
Vương, Sư Vương, Bức Vương, mỗi người lấy một
linh vật làm danh hiệu, có những bộ năm như Đông
Tà, Tây Độc, Nam Đế, Bắc Cái Trung Thần Thông,
mỗi người xưng bá một phương và lẽ dĩ nhiên cũng
c̣ những bộ bảy và bộ tám nữa. Sau cùng phải kể
đến Quang Minh Lưỡng Sứ, người tên Tiêu người
tên Dao như sinh ra là để đồng hành và được vơ
lâm xưng tụng là Tiêu Dao Nhị Tiên. Một điều đặc
biệt trong những nhân vật ấy là bộ có trước nhân
vật. Một bộ thoạt nhiên là lược đồ của một guồng
máy mà những cơ quan là những nhân vật chờ được
sáng tạo. Nhưng một khi những cơ quan đă lập,
nghĩa là những nhân vật đă có những chức vụ đang
chờ họ th́ bộ, tuỳ theo những chuyển động riêng
của mơi người, sẽ như một guồng máy có chuyển
động riêng của nó. Ngược lại th́ sự chuyển động
của Bộ cũng làm nhân vật chuyển động theo. Nhân
vật làm ra bộ. Nhưng trong Bộ nhân vật mới t́m
thấy định nghĩa của nó. Ấy là một chức vụ, một
địa vị, một màu sắc. Tâm lư nhân vật mất quan
trọng và có lẽ Kim Dung, sau khi đă xác định
nhân vật như một chiều sâu, sẽ tiến đến một quan
niệm về nhân vật nhân vật giống truyện vơ hiệp
cổ điển, nhưng được khai thác một cách có ư thức
và hệ thống hơn. Sự khác nhau giữa những nhân
vật khi ấy chỉ c̣n là sự khác nhau giữa những vị
trí của họ trong một bộ. Có những nhân vật tâm
lư khôn có ǵ đặc sắc, nhưng thuộc vào một bộ,
lại có một sự có mặt khác thường. Ngược lại th́
đôi khi có thể nói rằng, Bộ đă ăn mất con người
nhân vật để chỉ để lại một số hiệu. Quả Kim Dung
đă không uổng là nhà văn của thời đại của tổ
chức! Và trong truyện ông, Cái Bang, Minh Giáo,
Thiếu Lâm nghĩa là những môn phái có tổ chức to
lớn, chặt chẽ và phức tạp thường giữ một vai tṛ
đôi khi c̣n quan trọng hơn của người anh hùng.
Sự phức tạp ấy tuy nhiên Kim Dung không giới hạn
vào một môn phái mà đă cho nó kích thước của một
thế giới. Ấy là tất cả cái mênh mông của vơ lâm
trong cảnh ly tán, đa sắc và phồn tạp của nó mà
theo người anh hùng người ta sẽ khám phá ra,
người anh hùng không chỉ khám phá ra một thế
giới. Cái ǵ chàng đă cho sống lại là cả một
giai đoạn của lịch sử vơ lâm, và chính trong
lịch sử ấy mà chàng sẽ t́m ra lư do đă làm vơ
lâm ly tán, nghĩa là sự mạch lạc trong cảnh vơ
lâm ly tán ấy, của vơ lâm, để sau cùng lai trả
cho vơ lâm sự thống nhất của nó.
Đỗ Long Vân
__________________________
Ghi chú:
"Chiến thắng" của Kim Dung ở Việt Nam, theo tôi,
không có nghĩa là nhà nước Cộng Sản, và nhất là
những nhà văn của họ đă nhận ra giá trị của ông,
và nói theo Đỗ Long Vân: nghi vấn này – việc in
lại những tác phẩm đă một thời bị coi là đồi
trụy, trong đó có chưởng Kim Dung - người đời
sau sẽ giải quyết.
Nhưng ít ra, có một nhận xét thật tuyệt vời về
chưởng Kim Dung, của một tác giả ở trong nước,
qua bài viết của Vương Trí Nhàn. Đó là đạo diễn
Nguyễn Đ́nh Nghi, "một nhà hoạt động sân khấu
nhưng lại rất mê văn học, và cũng mê chưởng, mới
đây kể với tôi rằng ông đă phải suy nghĩ nhiều,
khi có lần nghe một người lái xe nhận xét: Đọc
chưởng của Kim Dung, thấy cái ǵ cũng bịa, song
cuối cùng lại thực, trong khi xem vở kịch của
anh A. đọc truyện của anh B. viết bây giờ, biết
thêm nhiều chi tiết thực mà toàn bộ cứ như giả
khượt." (Vương Trí Nhàn: "Ngoài trời lại có
trời", in trong "Kim Dung, tác phẩm và dư luận",
nhà xb Văn Học, Hà Nội).
Một "chân lư văn chương" mà lại do một anh lái
xe đưa ra th́ thật tuyệt vời!
Trên tờ Điểm Sách Paris (The Paris Review
interviews, Writers at Work, 6th Series), khi
được hỏi bắt đầu viết như thế nào, Gabriel
Garcia Marquez cho biết, khi học đại học Bogota,
những bạn bè mới quen biết ở đây đă giới thiệu
ông một số nhà văn đương thời. "Một đêm, một
người bạn cho tôi mượn tập truyện ngắn của Franz
Kafka. Khi về nơi trọ, tôi mở ra, bắt đầu đọc
‘Hóa Thân’, và ḍng đầu tiên gần như đánh văng
tôi ra khỏi giường. (The first line almost
knocked me off the bed). Tôi quá đỗi ngạc nhiên.
Ḍng đầu như sau: ‘Buổi sáng đó, Gregor Samsa
thức giấc và thấy ḿnh biến thành một con bọ ở
trên giường.’ Khi tôi đọc ḍng đó, tôi nói với
tôi, ḿnh chưa từng gặp một con người nào được
phép viết một điều như vậy. Nếu biết, tôi đă
khởi sự viết từ đời nảo đời nào rồi."
Nhận xét của anh chàng lái xe và của nhà văn
Nobel văn chương, theo tôi, có một chút ǵ "tâm
đầu ư hợp".
Nếu độc giả nào đă từng đọc "Cội Rễ Nhà Trời"
(Les Racines du ciel) của nhà văn người Pháp
Romain Gary, chắc nhận ra một điều: chuyện phịa.
Làm ǵ có một thằng khùng chui rúc măi tít nơi
rừng sâu nước độc, ở tận trái tim của bóng đen,
là xứ Phi Châu, để bảo vệ loài voi, sợ nó bị
diệt chủng, là hết cột chống trời, là trời sập!
Nhưng càng đọc, càng chỉ thấy "sự thực, và sự
thực mà thôi", bởi v́ cái nhân vật chính ở trong
đó c̣n "người hơn tất cả mọi người", và cuộc
chiến đấu tuy bịa đặt, tuy vô vọng đó, bất cứ
một con người nào cũng mong được dự phần. Đây
cũng là "thiên chức" của nhà văn, nếu anh ta có
được một thiên chức, theo Beckett, khi ông định
nghĩa, nhà văn là một kẻ bị kết án phải thất
bại, "Hăy thua, thua nữa, thua cho bảnh" (Fail,
fail again, fail better).
"Sự kiện" Đoàn Dự uống rượu rồi vận Lục Mạch
Thần Kiếm cho rượu theo mấy đầu ngón tay chảy ra
ngoài th́ bố ai mà tin được, nhưng bất cứ một
người nữ nào cũng có thể hy sinh cho người t́nh
của ḿnh như A Chu, và h́nh như đây chính là
"thiên chức" của nàng, một khi Thượng Đế đă ban
cho nàng một "cơ may" gặp được chàng!
"Cội Rễ Nhà Trời" được coi là cuốn "tiểu thuyết
sinh thái" đầu tiên, khi cái từ "sinh thái" chưa
được biết tới, khi thảm họa môi sinh c̣n là
chuyện "bịa khướt". Thú thật, bản thân người
viết cũng không làm sao chịu nổi h́nh thức văn
chương có tên là "tiểu thuyết tài liệu" (roman
documentaire). Và càng sợ hơn nữa, thứ tiểu
thuyết tư tưởng! C̣n nhớ có lần được nghe một
nhà văn hải ngoại "tâm sự", cứ mỗi lần ông muốn
để cho nhân vật của ḿnh nói lên một tư tưởng ǵ
đó, là thấy như ngường ngượng! Có vẻ như nhân
vật tiểu thuyết mũi tẹt không chịu nổi món này!
Mũi tẹt hay không tẹt, th́ cũng "mắm sốt" (même
chose). Không phải là không có tiểu thuyết tư
tưởng, nhưng thứ này hiếm. Đâu có phải ai cũng
có thể viết được những tác phẩm như của Musil
hoặc Thomas Mann, hay một "Bóng Đêm Giữa Ban
Ngày" (Koestler), với những nhân vật từ đời thực
bước thẳng sang tiểu thuyết, như những nhận định
của G. Steiner: "Nhưng vâng, đó có thể là ư thức
hệ. Tôi may được quen Arthur Koestler, biết được
cái điều: ai mà chẳng dám đánh đổi tất cả, nếu
viết được một tác phẩm như là Bóng Đêm Giữa Ban
Ngày: một trong những hành động tối thượng của
tư tưởng. Đối với tôi, đây là một trường hợp
biên cương [giữa văn học và ư hệ]. Nó sẽ vẫn c̣n
được đọc, không chỉ v́ Gletkin và Rubashov là
những nhân vật giả tưởng, mà c̣n v́ những tranh
luận về chủ nghĩa Stalin, chủ nghĩa Marx, về sự
tra tấn, và khủng bố: đâu là bản chất của sự dấn
thân tới chết, với ư hệ? Đâu là bản chất của dối
trá, nhằm bảo vệ chính nghĩa? Đúng là một cuốn
sách giầu có. Koestler đưa vô, khá đủ độ đậm của
cuộc sống, khiến nó không nghèo nàn như là một
kịch bản về ư hệ." (Trả lời phỏng vấn của tờ
Điểm sách Paris).
Và đây cũng là lư do Kundera coi "1984" của
Orwell không phải là tiểu thuyết, mà chỉ là
chính trị giả danh văn chương. Ông cho rằng lỗi
ở tác giả, đă quá "nghiêm trọng" khi viết văn.
Ông khuyên, "đừng nghiêm trọng, cho dù đang viết
về những chuyện chết người."
Nh́n rộng ra một chút nữa, nhà văn, một khi muốn
"nhân danh", (hoặc muốn nhét vào miệng nhân vật
ḿnh một tư tưởng nào đó), là hỏng! Hỏng ở đây,
một phần nào đó, không mắc mớ ǵ đến tài năng
của người viết, đề tài người đó chọn… mà chính
là do người viết đă tự trói, hoặc đă thui chột
trí tưởng tượng của ḿnh, rồi mới bắt đầu loay
hoay t́m cách viết văn!
Có một câu chuyện ngụ ngôn, về một con hổ muốn
biết trí khôn của con người ra sao, đă chịu cho
người cày ruộng trói lại, khi nghe người này
nói, "trí khôn tao để ở nhà". Một khi bạn muốn
"chụp một cái mũ cho văn chương", như vậy là đă
"cố t́nh" bỏ quên trí khôn ở nhà! Trong trường
hợp đó, tốt nhất là để cho hổ ăn thịt, cả trâu
lẫn người!
Mô phỏng Kim Dung, chúng ta có thể nói, có hai
bí kíp Cửu Âm chân kinh: một, từ ảo qua thực
(tiểu thuyết) và một, từ thực qua ảo (tiểu
thuyết dởm). Có điều, với Kim Dung, tập luyện
thứ nào th́ cũng đưa đến kết quả.
Nói rơ hơn, có tư tưởng, và là thứ xịn, ở trong
chưởng Kim Dung,
***
Cũng cùng một trường hợp như vậy, nếu chúng ta
để ư tới những lời phẩm b́nh Lê Minh Hà, của Y
Ban, một nữ tác giả ở trong nước, trong một dịp
ngao du hải ngoại. Nếu bỏ qua cụm từ "nhà văn ǵ
ǵ đó", những nhận xét c̣n lại của Y Ban, theo
tôi, có điều ǵ hết sức chân thực, và là do cách
đọc, cách hiểu văn chương của bà; nói rộng ra,
của đa số nhà văn ở trong nước.
Y Ban coi những truyện của Lê Minh Hà giống như
của những học sinh tập viết văn. Và những truyện
như thế "chẳng tải ǵ cả".
Đúng như vậy! Những truyện ngắn của Lê Minh Hà
chẳng tải ǵ cả, và đây là một điều thật là
tuyệt vời! Bởi v́ bà đă phải đợi cuộc chiến qua
đi, rồi lại đợi, đợi ṃn đợi mỏi, cho đến khi
không thể đợi được nữa, đành thoát ra ngoài, chỉ
để viết những câu chuyện vặt vănh, "chẳng tải ǵ
cả", về một miền đất. Bạn có bao giờ để ư đến
những cánh hoa, sau một trận mưa, đă cố sửa soạn
lại nhan sắc, cố giấu những vết thương trên
ḿnh, và lại mỉm cười như chẳng có chuyện ǵ xẩy
ra?
"Có sợi tóc nào bay trong trí nhớ nhỏ nhoi": tôi
cứ tưởng tượng ra một người đàn bà, sau khi làm
hết bổn phận với chồng với con, với cuộc đời
nặng nề này, trong đêm khuya, đợi cho người thân
yên giấc, lặng lẽ thả từng cánh hoa xuống ḷng
giếng sâu là hồn ḿnh, rồi hồi hộp, âu lo, đợi
chờ tiếng vọng của một thời nào đă xưa, đă cũ…
Liệu những cánh hoa như vậy có "tải" được không,
và những tiếng vọng, có "nghe" được không?
Thành thử những "ǵ ǵ đó", nào là, sau một thời
văn chương vết thương, tới một thời văn chương
vết rạn, sau phản kháng tới ly khai, sau chống
cộng tới hợp lưu… là toàn những chuyện giả danh
văn chương ráo trọi!
Vẫn trong "Kim Dung tác phẩm và dư luận", Vũ
Hạnh khi được hỏi, về những nhận định trước đây,
khi c̣n nằm vùng, và bây giờ, đối với chưởng Kim
Dung, ông cho rằng đây chỉ là một thứ
"para-littérature", trước đây ông chống, v́ nó
làm ru ngủ thanh niên trong ḷng địch, bây giờ,
ta cho in nhưng phải kiểm soát.
[Tôi sẽ trở lại với văn chương phải kiểm soát,
trong một dịp tới].
***
"Lẫm liệt một thời mà bây giờ th́… tội nghiệp
quá."
Câu văn trên, trích từ "Một Thời Gió Bụi", tập
truyện ngắn của Nguyễn Khải (nhà xuất bản Lao
Động Hà Nội 1993). Tác giả không định nói về một
miền đất, mà là một khí hậu văn chương, khi so
sánh anh nhà văn hiện nay với người dân làm cói
ở xă N.
"Một Thời Gió Bụi" mở ra bằng câu chuyện một
làng làm cói. Thuở lẫm liệt, "vào thập niên 1970
có năm họ thu được 9 triệu tiền hàng. Tiền thu
đă nhiều mà làm cói lại dễ hơn trồng lúa. Một
lần cấy mống cói thu hoạch từ bẩy đến mười năm…
Mọi người tin rằng sự ổn định ấy là bất di bất
dịch… Vậy mà cái yên tĩnh bây giờ [không c̣n lo
chiến tranh], cái mở ra của bây giờ… đang dồn xă
anh hùng vào ngơ cụt…". Thế rồi tác giả bèn quay
qua chuyện viết văn, "cũng như những người làm
cói, tôi tin tưởng cái nghề viết của bọn tôi sẽ
không có ǵ thay đổi, sẽ măi măi vẫn như thế.
Nền văn học trong tương lai là nền văn học xă
hội chủ nghĩa, làm sao nghi ngờ được… Vậy mà
bỗng chốc… bỗng chốc bản thảo đưa tới nhà xuất
bản từ nửa năm bị trả lại. Tại sao vậy? -Anh
viết chính trị quá, cao siêu quá, bạn đọc sẽ khó
mua. –Bạn đọc nào? Bạn đọc của tôi vẫn trung
thành với tôi mà! –Bạn đọc quen thuộc của anh đă
tới tuổi về hưu rồi, đă về hưu tiền ăn c̣n chả
đủ lấy tiền đâu mua sách."
"Nhưng người có tiền là những người đang làm
việc, họ c̣n trẻ, rất trẻ. Hăy viết cho tuổi trẻ
đi! Khốn nỗi cái tuổi trẻ hôm nay với tuổi trẻ
của bọn tôi lại khác nhau quá nhiều v́ thời thế
đă thay đổi… Chân lư vĩnh cửu không c̣n nữa…
Tiêu chuẩn bây giờ là tiền. Nó là bản vị của mọi
giá trị. Chẳng hạn một nhà văn mà không kiếm ra
tiền là nhà văn tồi… Nên ví thân phận anh nhà
văn với ai nhỉ? Chắc là phải xếp dưới thầy cúng
với thầy bói. Nghề này đang hái ra tiền, v́ c̣n
rất cần thiết cho những cái mộng tỉ phú. Chỉ có
thể so sánh anh nhà văn hiện nay với người dân
làm cói ở xă N mà thôi. Lẫm liệt một thời mà bây
giờ th́… tội nghiệp quá!"
Ấy chỉ v́ "chân lư vĩnh cửu không c̣n nữa!"
***
Bất cứ một so sánh nào cũng khập khễnh. Đôi khi
khập khễnh "cần thiết" hơn cân đối, hoàn chỉnh,
ít ra là trong trường hợp ở đây.
Người viết đă từng nghe "hơn một nhà văn" ở
trong nước chê Nguyễn Tuân. "Những tùy bút sau
này của ông dở quá! Thua xa Vơ Phiến!", một nhà
văn ở trong nước đă nói với tôi như vậy. Anh kể,
kỷ niệm lần đầu đụng đầu với văn chương miền nam
trước 1975, "Tôi đọc câu thơ của Nguyên Sa, h́nh
như là thế này, ‘Sáng hôm nay Nga buồn như một
con mèo ốm…’, và sướng điên lên. Làm sao ở miền
bắc lại có một câu thơ ngu ngơ dại khờ tuyệt vời
đến như vậy! Làm thơ như thế th́ c̣n quá phản
động!"
Ấy là tôi diễn ư của tôi, khi nh́n anh bồi hồi
với "nụ hôn đầu ôm mái tóc lang thang" (thơ
Thanh Tâm Tuyền): th́ cứ coi như anh lần đầu
tương tư Nga, và tiện thể, tương tư câu thơ đi,
có chết ai!
Tôi lạc đề như vậy, là để nói ra điều này: không
thể có một thứ văn chương lẫm liệt, và nếu có
một thứ văn chương lẫm liệt, th́ cái hậu quả tội
nghiệp bây giờ là tất nhiên!
Và nếu Nguyễn Tuân sau này dở quá, cũng là lẽ
tất nhiên, theo nghĩa, có thể ông thừa sức để
viết hay hơn, thừa sức kiếm ra những đề tài xứng
với ông hơn, nhưng ông biết rất rơ: viết hay là
bỏ mẹ!
Bởi v́ hăy nhớ lại câu cảnh cáo của Adorno: Sau
Ḷ Thiêu mà c̣n làm thơ th́ thật là … "tội
nghiệp"! (ông dùng chữ "dă man").
Hay là mượn ngay một câu chuyện ngụ ngôn của
Đông phương, về một con chó chuyên săn hùm beo,
bị đánh què chân, chỉ để dùng vào việc săn
chuột! Ở đây, Nguyễn Tuân đánh què chính ḿnh,
tự tay ném tác phẩm của ḿnh vào thùng rác, v́
sợ rằng sau này thiên hạ sẽ hỏi, tại sao một
thời đại khốn kiếp như thế mà lại có một thằng
viết văn hay như vậy?
Liệu có thể coi nhà văn đó hèn nhát? Và cái thái
độ chê bai Nguyễn Tuân, có phải do quá ghen với
tài năng của ông, hay là v́ họ Nguyễn phải đợi
ba trăm năm sau mới t́m được kẻ khóc ḿnh?
Liệu chúng ta có thể đi đến một kết luận vội vă:
lẫm liệt cho lắm vào, bây giờ tội nghiệp cho
đáng kiếp!
***
Cũng một trường hợp như vậy, nếu chúng ta đọc
truyện ngắn "Huyền thoại phố phường" của Nguyễn
Huy Thiệp.
Đây là một câu chuyện mô phỏng "Con đầm bích"
của Pushkin. Nghe nói ở trong nước có người "quá
ghen" hoặc "quá ngu" đến độ chê họ Nguyễn là đạo
văn! Bản thân tôi, lần đầu đọc truyện này, cũng
ngạc nhiên, tự hỏi tại sao Nguyễn Huy Thiệp
"viết lại" Pushkin, bằng cách đẩy cái không khí
huyền hoặc của "Con đầm bích" ù - bạn đọc chắc
c̣n nhớ cảnh tượng "nụ cười" của bà đầm già
"bước ra khỏi lá bài" khiến tay sĩ quan phát
điên… - vào trong "thực tại" phố phường?
Một cách nào đó, Nguyễn Huy Thiệp đă nhận ra nhu
cầu phải viết khác đi, nếu không muốn làm nhục
văn chương, nghệ thuật. Nên nhớ, một khi văn
chương phải hạ ḿnh xuống để làm những công
chuyện như "phản kháng, ly khai, chống cộng, hợp
lưu, giao lưu hoà giải…" một cách nào đó, nó đă
bị tổn thương, hoặc đă tự đánh què chính nó, và
nếu văn chương có một lương tâm, chắc là nó cũng
cảm thấy hổ thẹn! Theo nghĩa đó, Cao Hành Kiện
đă cho rằng, đây chỉ là chuyện tri âm tri kỷ mà
thôi. Cũng vẫn theo nghĩa đó, những người chê
thơ Nguyễn Chí Thiện (không phải là thơ!), đáng
lẽ họ phải đặt ngược vấn đề và tự hỏi, nếu
Nguyễn Chí Thiện ở trong tù mà c̣n làm thơ th́…
tội nghiệp thực!
Đây chính là lư do tại sao, khi thiên hạ khen
"Bác sĩ Zhivago" của Pasternak, Nabokov đă "bực
ḿnh", qua một số câu trả lời phỏng vấn mà người
viết trích dịch sau đây.
Khi được hỏi, ông tiên đoán ra sao, về sức khoẻ
của văn chương Nga, Nabokov trả lời:
Thật khó mà có một câu trả lời giản dị cho một
câu hỏi như thế. Vấn đề là, không có một chính
quyền nào, cho dù thông minh tới đâu, nhân bản
tới đâu, có thể đẻ ra những nghệ sĩ lớn; ngược
lại, một chính quyền tồi tệ nào cũng dư sức để
mà hành hạ, làm t́nh làm tội, và hơn thế nữa,
bách hại, làm thịt nghệ sĩ. Nên nhớ điều này, v́
nó thật là quan trọng: chỉ đám thiếu thẩm mỹ
(philistins), mắt mù tai điếc trước nghệ thuật,
mới ăn nên làm ra trong mọi chế độ. Bởi vậy tôi
chẳng có thể nào tiên đoán ǵ hết, nhưng hy
vọng, lẽ dĩ nhiên, rồi chế độ công an trị ở Liên
xô sụp dần rồi biến mất. Trong khi chờ đợi, tôi
lấy làm thương hại cho mấy tên ngu đần đă lầm
lẫn Staline với McCarthy, Ḷ Thiêu Auschwitz với
bom nguyên tử…
Khi được hỏi, ông viết cho ai, Nabokov trả lời:
Tôi không tin một nghệ sĩ lại phải lo lắng đến
độc giả của ḿnh. Độc giả số một của ông ta, là
cái kẻ mà mọi buổi sáng ông ta nh́n thấy trong
gương, khi cạo râu. Tôi cho rằng, khán thính giả
độc giả của một nghệ sĩ, mà ông ta tưởng tượng
ra được, là những người làm đầy một căn pḥng,
và tất cả đều mang mặt nạ của ông ta.
Về cuốn Dr Zhivago, khi Robert Bingham, của tạp
chí Reporter, New York, muốn biết ư kiến của
ông, Nabokov đă từ chối đưa ra một lời phê b́nh,
sợ có hại cho tác giả. Theo ông, đây là một cuốn
sách ủng hộ (pro) bôn sê vích, và sai lầm về
lịch sử (historiquement faux), bởi v́ đă vờ đi
cuộc cách mạng tự do (révolution libérale) mùa
xuân 1917; hơn nữa vị bác sĩ đă mừng đến phát
điên, khi cú đảo chánh của bôn sê vích xẩy ra
bẩy tháng sau đó. Tuy nhiên, ông đánh giá cao
Pasternak như là một thi sĩ trữ t́nh (poète
lyrique). Ông chào mừng Pasternak được giải
Nobel, chỉ v́ những câu thơ của ông ta. Trong Dr
Zhivago, văn đă không tới được tầm cao của thơ
ông. Ông nói thêm, tầng lớp trí thức Nga không
ăn ư với Đảng đă không mặn mà với cuốn sách như
là độc giả Mỹ. Khi cuốn sách xuất hiện ở Hoa Kỳ,
đám lư tưởng tả phái đă mừng quưnh lên: đây là
một bằng chứng cho thấy "một đại tác phẩm" đă
được đẻ ra, từ chế độ Xô viết.
[Về những trích dẫn trên đây, là từ "Strong
Opinions" (tạm dịch Bạo Mồm), người viết sử dụng
bản dịch tiếng Pháp, "Partis Pris", tủ sách
10/18, nhà xb Julliard, ấn bản 2001].
Với riêng người viết, chính cái t́nh trạng tội
nghiệp kia, là một dấu hiệu hết sức đáng mừng
của văn chương ở trong nước, nếu chúng ta nhận
ra cái thông điệp của nhà văn Nam Phi Coetzee,
khi viết về trường hợp cuốn Thương Xá (The
Arcades Project: Dự án về những ṿm cung thương
xá) của nhà văn người Đức gốc Do Thái, Walter
Benjamin. Khi Hitler lên nắm quyền ở Đức,
Benjamin bỏ chạy qua Paris. Và khi Pháp sắp sửa
lọt vào tay Quốc Xă, ông t́m đường tới Hoa Kỳ
bằng ngả biên giới giữa Pháp và Tây Ban Nha, ôm
theo bản thảo cuốn sách. "Nó c̣n quan trọng hơn
cả tôi, và phải được ǵn giữ", ông nói về đứa
con tinh thần của ḿnh.
Theo Coetzee, cuốn "Thương Xá", cho dù chúng ta
đánh giá nó như thế nào – điêu tàn, thất bại,
một dự án bất khả, impossible project – đề nghị
một đường lối mới, để viết về một nền văn minh:
sử dụng những rác rưởi làm chất liệu, thay v́
những nghệ phẩm của cái nền văn minh đóù; lịch
sử từ đáy thay v́ lịch sử từ đỉnh. Và lời kêu
gọi của Benjamin (trong "Những luận đề" -
"Theses"), cho một lịch sử xoáy vào đau khổ của
những người thua, thay v́ thành tựu của những kẻ
thắng: lời kêu gọi này mang đầy tính tiên tri,
về cung cách mà việc viết sử bắt đầu nghĩ về
chính nó, trong quăng đời [c̣n lại ngắn ngủi của
chúng] ta.
***
Qui est Ky?
Ky là ai? Đây là câu hỏi của tướng de Gaulle,
thời gian hoà đàm về chiến tranh Việt Nam diễn
ra ở Paris. Câu hỏi này được báo Tây đăng tải,
v́ tính ngộ nghĩnh của nó (một tṛ chơi chữ),
nhưng c̣n v́ những hành vi "ngộ nghĩnh" của
Nguyễn Cao Kỳ, khi, thay v́ họp, ông kéo bà vợ
"Duyên Kỳ Mai" đi trượt tuyết, hoặc chứng kiến
ông biểu diễn lái phi cơ phản lực, hoặc v́ tính
"ngộ nghĩnh" của ḥa đàm, hai, ba hay bốn bên;
bàn tṛn, bầu dục, hay vuông; rút quân trong
danh dự hay cuộc tháo chạy tán loạn….
Nhắc tới Nguyễn Cao Kỳ, v́ có một thời, "Cô Gái
Đồ Long" là tác phẩm ruột của ông, và từ đó, của
binh chủng không quân. Ông cũng từng được một
nhà thơ miền nam, nhân chuyện ông và Nguyễn Văn
Thiệu hục hặc, coi là Vô Kỵ, qua câu thơ:
"Ông về ông kẻ lông mày tí chăng?"
***
Có ít nhiều tương đồng giữa Weil và Đỗ Long Vân.
Weil là học tṛ đắc ư nhất của Alain. Simone
Pétrément, người viết tiểu sử của Weil cho biết,
ngay từ hồi đi học, Weil đă chịu ảnh hưởng của
ông thầy, từ nỗi quan hoài trước bất công, tới
chống lại trật tự xă hội.
Đỗ Long Vân rất mê Alain, và đă từng dịch những
tác phẩm của ông thầy người Pháp này.
Có thể, cả hai cùng bị ám ảnh bởi sức mạnh, theo
nghĩa Weil viết trong "Iliade hay là bài thơ của
sức mạnh": "Sức mạnh biến kẻ bị nó chi phối
thành đồ vật". Hoặc lời nhắn nhủ này: "Chúng ta
đừng bao giờ tái diễn cuộc chiến thành Troie"
(tên một bài viết của Weil, viết năm 1937). Có
thể, "Vô Kỵ giữa chúng ta" được viết dưới ánh
sáng của những bài viết, những kinh nghiệm của
Weil về Nazi, chủ nghĩa toàn trị... Ngay cả sự
kiện Đỗ Long Vân đành để bị đưa đi Trung Tâm Ba
tuyển mộ nhập ngũ như là một b́nh nh́, và từ
chối ra bưng, như một hai "bằng hữu" hay mối
quen biết (?) của ông, thời kỳ Mậu Thân, có thể
cũng do ảnh hưởng của Weil.
Bà là một trong những người đầu tiên, thuộc giới
trí thức tả phái, lên tiếng tố cáo Liên bang Xô
viết, nhưng lại bị coi là "ngây thơ" (naive),
khi cho rằng nước Pháp chỉ có mỗi một cách để
chứng tỏ tính "ưu việt" (superiority) của nó, là
trả lại độc lập cho những xứ thuộc địa. Tiểu
thuyết gia người Pháp Georges Bataille có lẽ là
người diễn tả tuyệt vời nhất về Weil: một "Don
Quixote", trong trường hợp của Weil, những kẻ
thù của bà không phải là những cối xay gió, mà
có thực, nhưng cây thương của bà là đồ dởm
(imaginary).
Với Đỗ Long Vân, ông không biết đâu là kẻ thù,
đâu là bạn, nhưng có thể ông cũng nghĩ như một
nhân vật trong "Bếp Lửa" của Thanh Tâm Tuyền: Ra
ngoài ấy th́ cũng là một cách đánh đĩ tinh thần!
Theo tôi, Đỗ quân c̣n bị ảnh hưởng Weil, ngay ở
trong văn phong của bà: một văn phong đầy hồn
thơ, và cũng thật là dữ dằn (ferocious).
Ngay cả thái độ từ chối mọi tiện nghi, mọi đặc
quyền của cuộc đời, như Weil: "Tôi sinh ra là để
có phần của ḿnh, ở t́nh yêu, không phải ở hận
thù."(Antigone. Sophocle).
***
"…. Trong Kim Dung, tất cả những chi tiết rải
rác mà thoạt tiên người ta tưởng là vẽ ra theo
sự t́nh cờ của cảm hứng, sau cùng đều giải thích
lẫn nhau trong một kiến trúc nhịp nhàng".
ĐLV
Trước Newton, những hiện tượng vật lư như trái
táo rớt xuống đất, thủy triều lên xuống theo con
trăng… đều là "những chi tiết rải rác", những
hiện tượng "t́nh cờ"của vũ trụ. Đến khi Newton
xuất hiện, với luật vạn vật hấp dẫn, tất cả
những hiện tượng riêng rẽ, rời rạc, t́nh cờ kia
đều thu về một mối. Koestler đă coi Newton là
người nhạc trưởng, tay cầm cây đũa thần, giơ lên
cao, và bản ḥa tấu bắt đầu.
Nhưng cái kiến trúc nhịp nhàng kia đâu phải là
chấm dứt mà chỉ là mở đầu, nó là buổi đêm chứ
không phải rạng sáng, nói theo Lévi-Strauss. Bởi
vậy, sau Newton có Einstein, sau Einstein có lư
thuyết Big Bang, Lỗ Đen…
***
Nhà văn Nguyễn Mạnh Tuấn, trong bài phỏng vấn in
trong "Kim Dung, tác phẩm và dư luận", cho biết:
"Tôi biết rằng ở Trung Quốc đang cho in lại Kim
Dung, bằng bản do chính tác giả chỉnh lư: loại
bỏ 30% những ǵ đă cho in và nâng cao lên, bằng
cách văn học hóa những ǵ đă viết. Trong bản cũ,
từng có những nhân vật bị tác giả bỏ quên: nếu
tôi nhớ không lầm th́ trong ‘Cô gái đồ long’,
Khúc Phi Yến, một nhân vật khá hấp dẫn bỗng dưng
không thấy mặt mũi đâu nữa, chẳng chết, cũng
chẳng sống, biến mất tăm không một lời giải
thích…"
Khúc Phi Yến là nhân vật trong ‘Tiếu Ngạo Giang
Hồ’. Theo tôi, không phải người đẹp bị Kim Dung
bỏ quên. Khúc Phi Yến xuất hiện chỉ để nói một
câu rồi biến mất, giống như người đẹp bay lên
trời ở trong "Trăm Năm Cô Đơn" của Garcia
Marquez.
Bạn đọc chắc c̣n nhớ đoạn hai đồng tác giả bản
đàn Tiếu Ngạo Giang Hồ bị cao thủ Phí Bân phái
Tung Sơn truy đuổi tận diệt, rồi Lệnh Hồ Xung và
Nghi Lâm xuất hiện, Phí Bân muốn giết luôn cả
hai để diệt khẩu, Lệnh Hồ Xung kêu Nghi Lâm hăy
bỏ chạy, nhưng vị ni cô quyết định ở lại, và
Khúc Phi Yến đă cười nói: "Chàng ngố ơi, ni cô
muốn cùng chết với chàng ngố đó…"
Lời tỏ t́nh, Lệnh Hồ Xung không thể nói, (v́ là
chàng ngố), Nghi Lâm lại càng không thể nói, (v́
đă gửi thân nơi cửa Phật). Kim Dung đă mượn
người đẹp, cô cháu gái (?) của Khúc trưởng lăo
của Ma giáo nói giùm, là vậy.
Trong đời "thực", chắc c̣n nhiều chàng ngố, chỉ
mong được nh́n thấy người đẹp một lần trong đời…
***
"Tổ chức của Minh Giáo sẽ cho truyện sự mạch lạc
của nó. Tất cả xẩy ra như trong hóa học…".
ĐLV
Có ba cách đọc "Cô Gái Đồ Long", ít ra là vậy,
theo tôi.
Cách thứ nhất: lấy Cửu Dương chân kinh làm nền,
và đây là câu chuyện về một nguyên lư vơ công
mất đi, rồi t́m thấy lại.
Cách thứ nh́: lấy Vô Kỵ làm nền và đây là câu
chuyện một đứa trẻ bất hạnh, như những nhân vật
của Dickens chẳng hạn. Và những trang sách tuyệt
vời trong "Cô Gái Đồ Long", là để tả cuộc hành
tŕnh của hai đứa trẻ bất hạnh, Vô Kỵ và Bất
Hối, từ Điệp Cốc tới đỉnh Côn Luân.
Cách thứ ba, như trên, là lấy Minh Giáo làm nền,
như Đỗ quân đă tŕnh bày: "Trên một qui mô lớn
hơn th́ truyện Đồ Long cũng sẽ không dẫn người
ta đi đâu xa hơn là sự tái lập cái tổ chức của
Minh Giáo đă từ lâu ly tán…" "những nhân vật
trong truyện Đồ Long [những chất hóa học trong
bảng tuần hoàn Mendéléev] như đều được sáng tạo
để bù vào những chức vụ bỏ không của Minh Giáo….
Tổ chức Minh Giáo vừa là khởi điểm, vừa là tận
điểm của truyện."
Những ư niệm về "nhân vật xếp thành từng bộ" như
Đỗ Long Vân diễn tả, là mượn từ tân toán học,
theo tôi, nhưng đă bị ám ảnh bởi thời cuộc, thí
dụ như những câu sau đây:
"Nhân vật làm ra Bộ. Nhưng trong Bộ nhân vật mới
t́m thấy định nghĩa."
"Tâm lư nhân vật mất quan trọng… sự khác nhau
giữa những nhân vật khi ấy chỉ c̣n là sự khác
nhau giữa những vị trí của họ trong một Bộ."
"Ngược lại th́ đôi khi có thể nói rằng Bộ đă ăn
mất con người của nhân vật. Quả Kim Dung đă
không uổng là nhà văn của thời đại tổ chức!"
Từ "tổ chức" thật là đầy ấn tượng!
(
xem tiếp Kỳ 6
)
Những câu trích từ bài viết làm đề từ, là do
người giới thiệu bầy đặt ra, như một cách hiểu,
hoàn toàn mang tính cá nhân, tức chủ quan, bài
viết của Đỗ quân, và những vấn đề mà bài viết
đặt ra.