THẦY HOẠCH
Nhà thơ Trần Hồng Châu, bút danh giáo sư Nguyễn Khắc Hoạch, cựu khoa trưởng Đại Học Văn Khoa Sài G̣n, 1965-1969, đă từ trần tại quận Cam, California, Hoa Kỳ, ngày 7.12.2003.
Ông sinh ngày 15.5.1921, tại Hưng Yên, đất cũ Hồng Châu, nên lấy bút danh như vậy, trong một gia đ́nh nho học danh giá. Học trung học ở Huế, 1936-1943, rồi học Luật tại Hà Nội, bắt đầu viết văn làm thơ từ đầu thập niên 1940, cộng tác với các báo Gió Mới và Tiền Phong, dạy học (1946) và đi kháng chiến ở Khu Ba, 1947-1948, làm bài thơ nổi tiếng Gửi người Em ở Nội Thành dưới bút danh Hoàng Tuấn. Về Hà Nội, và sang Paris học Luật, được Bùi Xuân Bào rủ rê học thêm Văn Khoa. Đỗ cử nhân văn chương 1950 và tŕnh luận án tiến sĩ quốc gia năm 1955 về Truyện Nôm Việt Nam Thế kỷ 18-19, dưới sự hướng dẫn của Pierre Moreau. Đỗ Cao Học Quốc tế tại trường Luật Paris, 1952 và Cao Học Âu Châu tại Nancy, 1957, chuyên về chính sách đối ngoại của Nhật Bản sau Thế Chiến.
Trong giới khoa bảng miền Nam Việt Nam thời ấy, ông là người có nhiều bằng cấp nhất. Ông giữ nhiều kỷ niệm đẹp về Paris và viết những trang hồi kư thắm thiết [1] .
Về nước, 1957, ông giảng dạy tại Đại Học Văn Khoa, Sài G̣n, Huế, rồi làm giáo sư thỉnh giảng tại Đại Học Nam Illinois, Mỹ, 1970-1974.
Năm 1960, ông chủ trương tạp chí văn nghệ Thế Kỷ 20 và bắt đầu sử dụng bút hiệu Trần Hồng Châu, dưới một bài thơ dài, Paris chiều chia ly. Có lẽ từ thời điểm này, quần chúng mới biết ông là thi sĩ, và qua ông một giáo sư khoa bảng và nghệ sĩ. Nhà thơ Trần Hồng Châu là cây cầu vồng ngũ sắc giữa học thuật và nghệ thuật, và chứng minh rằng : cái này không nhất thiết phải loại trừ cái kia.
*
Non mười lăm năm giảng dạy tại nhiều đại học miền Nam, qua những thăng trầm, chính biến mà chúng ta c̣n nhớ, g.s. Nguyễn Khắc Hoạch đă gây dựng nhiều thế hệ văn chương : nhiều nhà văn, nhà báo ở nước ngoài hiện nay, là môn sinh của ông. Tôi không dùng chữ « đào tạo » v́ thầy Hoạch không thích động từ này, v́ văn học không phải là « cái ḷ » ; ông có nhiều bằng cấp, nhưng không một nhà trường nào trên thế giới đào tạo được một nhà trí thức như ông, và ông cũng không chủ trương đào tạo ra cái ǵ.
Trên bục giảng, ông là một nhà giáo nghệ sĩ, và nhờ đó, ông là cây cầu giữa nhiều nền văn học : Pháp và Việt, Đông và Tây, truyền thống và hiện đại, dân gian và bác học, trường quy và sáng tạo. Ông là Nhà Nho Tài Tử, là bác học thi nhân, do đó mà ảnh hưởng, về lâu về dài thấm nhiễm vào môn sinh. Ông tự biết như vậy và đă viết : « c̣n tôi, th́ bài giảng vẫn đầy đủ, nhưng chỉ ghi lại sơ lược một sườn bài và các điểm then chốt, được thuyết tŕnh một cách ngẫu hứng như một bài nói chuyện. Chẳng biết có phải như nhiều bạn hữu từng nói, tại tôi đă đem thói quen « tà tà phất phơ » của người làm văn nghệ vào lớp học không » [2] .
« Tà tà phất phơ » là lời lẽ của môn sinh lễ độ. Học tṛ nghịch ngợm th́ nói « lè nhè và lè phè ». Đây là lời ông tự bạch :
« Giảng bài, b́nh văn, phân tích, bố cục, nội dung, h́nh thức, là cái ǵ ? Đây chỉ là mời chào viễn du. Hướng về cửa Thần Phù, về động bích nguồn đào của văn nghệ và những tâm hồn lớn, lôi cuốn theo đoàn người đồng hội đồng thuyền cho tới ngày hạ sơn. Đứng trên đỉnh Côn Luân cao vời vợi, sau khi trao tiên phù và thần kiếm, người trưởng môn ngậm ngùi theo dơi bóng dáng những kiếm khách trẻ tuổi, tiến xa, xa măi vào những lũng thấp, đèo cao, sông dài biển rộng của cuộc đời.. » [3] .
Tôi xác nhận là ông nói thật. Có lần, trong bài giảng Nhị Độ Mai, ông chuyển sang nói về truyện dân gian, truyện Tấm Cám, chiếc giày thơm, sang truyện Hương Miết Hành, không biết của ai, thời nào, rồi đọc thơ Đinh Hùng : nàng yêu ta huyền hoặc mối kỳ t́nh. Sinh viên không ai hiểu v́ sao, nhưng với nhiều người, đó là lời khai lộ cho con đường văn học ; một « hành tŕnh khai tâm » (parcours initiatique), mà về sau này chúng tôi mới vỡ lẽ, v́ thời đó, chúng tôi không ư thức, mà cũng chưa khái niệm được việc « khai tâm » v́ chưa đọc Propp hay Backhtine.
Môn đồ của ông nhiều người thành danh và có sự nghiệp văn học. Sinh thời ông từ tốn, nhưng rất tự hào về đám môn sinh mà, trong t́nh riêng, ông gọi là « hào kiệt văn khoa », và có bài thơ chữ Hán nói lên niềm tự hào lẫn một chút chua cay :
Văn Khoa Đại Học Đường Tức Sự
Kinh sử trùng trùng ánh thiên tinh
Anh hoa điệp điệp măn môn đ́nh
Kim nhật tịch tịch tiêu điều xứ
Cựu khách thê thê bi hận t́nh.
|
Tác giả diễn nghĩa :
Sử kinh trùng trùng ánh sao trăng Tài hoa điệp điệp khắp môn đ́nh Cảnh cũ hiu hiu buồn vắng lặng Bạn xưa rười rượi nhớ thương dài. [4] Trần Hồng Châu |
Dịch :
Kinh sử trùng trùng lóa ánh sao Cổng xô lớp lớp khí anh hào Tiêu điều Đất cũ Thương Trời cũ T́nh xưa di hận. Nhớ thao thao Đ.T |
Trong tư duy văn học, g.s. Nguyễn Khắc Hoạch có khuynh hướng bảo thủ, trong giáo tŕnh và trong ứng xử. Ông biện minh điều đó : « Vai tṛ của nhà giáo dục, vai tṛ khuôn mẫu, mực thước, ít nhiều hướng về việc bảo vệ truyền thống, bảo vệ di sản cổ điển và những giá trị đă có sẵn » [5] .
Trên lập trường sư phạm cơ bản này, c̣n có nhiều lư do khác. Khoảng 1960 là thịnh thời của các trào lưu triết học, chủ yếu là hiện sinh, ào tràn vào Việt Nam, trở thành một thời thượng ngay nơi giảng đường một số đại học. Nhưng ông không ưa thời thượng và cũng không tâm đắc với những trào lưu « Tôi sợ những chữ isme, một số đă tàn phá lịch sử nhân loại » 5, mặc dù ông sống ở Pháp những năm 1950, cao điểm của thời thượng hiện sinh, mặc dù ông đă theo học Jean Wahl, Merleau-Ponty, đă thâm cứu Camus, mặc dù những khoa trưởng văn khoa Sài G̣n thời đó là « triết gia » như Nguyễn huy Bảo, Nguyễn đăng Thục. G.s. Bảo là thầy g.s. Hoạch, thời trung học ở Huế, ông Bảo theo chủ thuyết « nhân vị », nhưng không theo Ngô Đ́nh Nhu, bị ông Nhu băi chức, đưa ông Nguyễn đăng Thục lên thay, nhưng ông Thục không những không theo mà c̣n… chống. Chúng tôi chi tiết dài ḍng để giải thích ḷng tôn kính của môn sinh đối với các bậc thầy, về mặt trí tuệ đă đành, mà c̣n về mặt đạo đức và tư cách chính trị.
Giới đại học Sài G̣n lúc đó, dường như không mấy ai xu thời. Và chúng tôi cũng học tập được tinh thần độc lập và khí khái về chính trị.
Về phong trào Tiểu Thuyết Mới, thầy Hoạch cũng không mấy khi đề cập, dù ông đă có dịp gần gũi với Robbe-Grillet thời du học ở Paris.
Ông c̣n bảo thủ, phần nào theo truyền thống đại học mà ông thừa hưởng, với các bậc thầy cổ điển như Pierre Moreau, Daniel Mornet. Thời đó, Đại Học Paris chưa có những Todorov, Kristeva.
Nhưng có lẽ tính bảo thủ là do bản chất hoài cựu. Ông là h́nh bóng hiền lành và mô phạm của một Nguyễn Tuân xa xôi. Vẫn sầu mộng những Marie Anne, Barbara - một của Prévert, một của Boul’Mich – nhưng tâm tư vẫn Mười Thương Cô Tấm.
Thơ ông, kư tên Trần Hồng Châu trong bốn tập Nhớ Đất Thương Trời, 1991 ; Nửa Khuya Giấy Trắng, 1995 ; Hạnh Phúc đến từng Phút Giây, 1999, và Suối Tím, kịp ra đời, được tác giả nh́n thấy trước khi nhắm mắt, chứng tỏ rơ ràng nhiều tính cách tương phản, bổ sung tâm hồn ông : rung cảm trí tuệ trên những kỷ niệm văn chương Đông Tây Kim Cổ và những cảm xúc ngân lên từ cuộc sống b́nh dị. Lời thơ phá thể, tự do, nhưng ư thơ cổ điển, từ chương. Từ vựng kiểu cách, văn hoa, nhạc điệu gập ghềnh, buông thả. Thơ Trần Hồng Châu là một độc thọai nội tâm, trong đó từ ngữ, âm thanh, ẩn dụ, hồi âm và hồi quang lẫn nhau, làm thành một thế giới riêng biệt, không thể trích dẫn và b́nh luận riêng rẽ.
Giáo sư Nguyễn Khắc Hoạch là thầy tôi. Người xưa nói : một chữ là thầy, nửa chữ là thầy. Có lẽ với thầy Hoạch, tôi không học được một chữ nào, nhưng nên người là nhờ thầy. V́ vậy tôi gọi ông là thầy, trong ư nghĩa đầy đủ và cao đẹp nhất của chữ thầy, cả về hai mặt trí tuệ và đạo đức. Cuộc sống khốn nạn đày đọa chúng tôi phải sống xa cách ; nhưng trong ḷng tôi vẫn ngưỡng vọng, và thầy luôn luôn hạ cố : viết được cái ǵ, thầy cũng chiu chắt gửi cho tṛ ở xa. Nhờ đó mà tôi có nhiều tư liệu về thầy, và đôi tư liệu riêng tư.
Về tài năng, đức độ, địa vị tôi không nghĩa lư ǵ so với thầy. Nhưng có lẽ thầy tṛ gần nhau trên một điểm là :
Chúng tôi cùng thủy chung với một đôi điều vớ vẩn, đơn giản, mà ḿnh xác tín.
Đặng Tiến
Noel 2003
--------------------
[1] Trần Hồng Châu, Paris Chiều Tái Ngộ, Tạp Chí Văn Học, số 128, tr. 66-85, tháng 12, 1966.
[2] Trần Hồng Châu, Tưởng niệm Giáo Sư Bùi Xuân Bào, Tạp chí Ḍng Việt, số 5, tr. 21, 1998, California.
[3] Trần Hồng Châu, Thành Phố trong Hồi Tưởng, mục Văn Khoa Sài G̣n, tr. 74, nxb An Tiêm, 1991, California.
[4] Nhớ Đất Thương Trời là tên một thi tập Trần Hồng Châu.
[5] Trần Hồng Châu, Dăm ba điều nghĩ về Văn Học Nghệ thuật, tr. 373, nxb Văn Nghệ, 2001, California.
------
Đọc thêm :
Giới thiệu Tuyển tập Trần Hồng Châu ( Người Việt online)
Trần Hồng Châu: Một đời văn chương, những trang di cảo - Nguyễn Mạnh Trinh
Hoài niệm Nguyễn Khắc Hoạch - Lâm Lễ Trinh
Trần Hồng Châu: Người thi triển túy quyền trên bục giảng - Hoàng Nguyên Nhuận
Biển trong thơ Trần Hồng Châu - Chánh Minh
"Thành phố trong hồi tưởng" những mùa thu - Nguyễn Mạnh Trinh
Trần Hồng Châu, Khát vọng Biển - Thụy Khuê